MENSAXE PAPAL XORNADA MUNDIAL DA PAZ 2016 (II)

A paz ameazada pola indiferenza globalizada

4. A indiferenza ante Deus supera a esfera íntima e espiritual de cada persoa e alcanza á esfera pública e social. Como afirmaba Benedito XVI, «existe un vínculo íntimo entre a glorificación de Deus e a paz dos homes sobre a terra»[13]. En efecto, «sen unha apertura á transcendencia, o home cae facilmente presa do relativismo, resultándolle difícil actuar de acordo coa xustiza e traballar pola paz»[14]. O esquecemento e a negación de Deus, que levan ao home a non recoñecer algunha norma por encima de si e a tomar soamente a si mesmo como norma, produciron crueldade e violencia sen medida[15].

No plano individual e comunitario, a indiferenza ante o próximo, filla da indiferenza ante Deus, asume o aspecto de inercia e despreocupación, que alimenta o persistir de situacións de inxustiza e grave desequilibrio social, os cales, á súa vez, poden conducir a conflitos ou, en todo caso, xerar un clima de insatisfacción que corre o risco de terminar, antes ou despois, en violencia e inseguridade.

Neste sentido a indiferenza, e a despreocupación que se deriva, constitúen unha grave falta ao deber que ten cada persoa de contribuír, na medida das súas capacidades e do papel que desempeña na sociedade, ao ben común, de modo particular á paz, que é un dos bens máis preciosos da humanidade[16].

Cando afecta o plano institucional, a indiferenza respecto ao outro, á súa dignidade, aos seus dereitos fundamentais e á súa liberdade, unida a unha cultura orientada á ganancia e ao hedonismo, favorece, e ás veces xustifica, actuacións e políticas que terminan por constituír ameazas á paz. Dita actitude de indiferenza pode chegar tamén a xustificar algunhas políticas económicas deplorables, premonitoras de inxustizas, divisións e violencias, con vistas a conseguir o benestar propio ou o da nación. En efecto, non é raro que os proxectos económicos e políticos dos homes teñan como obxectivo conquistar ou manter o poder e a riqueza, mesmo á conta de pisar os dereitos e as esixencias fundamentais dos outros. Cando as poboacións ven privadas dos seus dereitos elementares, como o alimento, a auga, a asistencia sanitaria ou o traballo, senten tentadas a tomarllos pola forza[17].

Ademais, a indiferenza respecto ao ambiente natural, favorecendo a deforestación, a contaminación e as catástrofes naturais que desarraigan comunidades enteiras do seu ambiente de vida, forzándoas á precariedade e á inseguridade, crea novas pobrezas, novas situacións de inxustiza de consecuencias a miúdo nefastas en termos de seguridade e de paz social. Cantas guerras houbo e cantas se combaterán aínda por mor da falta de recursos ou para satisfacer á insaciable demanda de recursos naturais?[18]

Da indiferenza á misericordia: a conversión do corazón

5. Hai un ano, na Mensaxe para a Xornada Mundial da Paz «non máis escravos, senón irmáns», referinme á primeira icona bíblica da fraternidade humana, a de Caín e Abel (cf. Xn 4,1-16), e fíxeno para chamar a atención sobre o modo en que foi traizoada esta primeira fraternidade. Caín e Abel son irmáns. Proveñen os dous do mesmo ventre, son iguais en dignidade, e creados a imaxe e semellanza de Deus; pero a súa fraternidade creacional rompe. «Caín, ademais de non soportar ao seu irmán Abel, mátao por envexa cometendo o primeiro fratricidio»[19]. O fratricidio convértese en paradigma da traizón, e o rexeitamento por parte de Caín á fraternidade de Abel é a primeira ruptura das relacións de irmandade, solidariedade e respecto mutuo.

Deus intervén entón para chamar ao home á responsabilidade ante o seu semellante, como fixo con Adán e Eva, os primeiros pais, cando romperon a comuñón co Creador. «O Señor dixo a Caín: "Onde está Abel, o teu irmán" Respondeu Caín: "Non sei; son eu o gardián do meu irmán?". O Señor lle replicó:" Que fixeches? O sangue do teu irmán está a gritarme desde o chan"» (Xn 4,9-10).

Caín di que non sabe o que lle sucedeu ao seu irmán, di que non é o seu gardián. Non sente responsable da súa vida, da súa sorte. Non se sente implicado. É indiferente ante o seu irmán, a pesar de que ambos estean unidos polo mesmo orixe. Que tristeza! Que drama fraterno, familiar, humano! Esta é a primeira manifestación da indiferenza entre irmáns. En cambio, Deus non é indiferente: o sangue de Abel ten gran valor ante os seus ollos e pide a Caín que renda contas dela. Por tanto, Deus revélase desde o inicio da humanidade como Aquel que se interesa pola sorte do home. Cando máis tarde os fillos de Israel están baixo a escravitude en Exipto, Deus intervén novamente. Di a Moisés: «Vin a opresión do meu pobo en Exipto e ouvín as súas queixas contra os opresores; coñezo os seus sufrimentos. Baixei a liberalo dos exipcios, a sacalo desta terra, para levalo a unha terra fértil e espazosa, terra que mana leite e mel» (Ex 3,7-8). É importante destacar os verbos que describen a intervención de Deus: El ve, ouve, coñece, baixa, libera. Deus non é indiferente. Está atento e actúa.

Do mesmo xeito, Deus, no seu Fillo Xesús, baixou entre os homes, encarnouse e mostrouse solidario coa humanidade en todo, menos no pecado. Xesús identificábase coa humanidade: «o primoxénito entre moitos irmáns» (Rm 8,29). El non se limitaba a ensinar ao xentío, senón que se preocupaba dela, especialmente cando a vía famenta (cf. Mc 6,34-44) ou desocupada (cf. Mt 20,3). A súa mirada non estaba dirixida soamente aos homes, senón tamén aos peixes do mar, ás aves do ceo, ás plantas e ás árbores, pequenos e grandes: abrazaba a toda a creación. Certamente, el ve, pero non se limita a isto, posto que toca ás persoas, fala con elas, actúa no seu favor e fai o ben a quen se atopa en necesidade. Non só, senón que se deixa conmover e chora (cf. Xn 11,33-44). E actúa para pór fin ao sufrimento, á tristeza, á miseria e á morte.

Xesús ensínanos a ser misericordiosos como o Pai (cf. Lc 6,36). Na parábola do bo samaritano (cf. Lc 10,29-37) denuncia a omisión de axuda fronte á urxente necesidade dos semellantes: «viuno e pasou de longo» (cf. Lc 6,31.32). Da mesma maneira, mediante este exemplo, convida os seus oíntes, e en particular aos seus discípulos, a que aprendan a deterse ante os sufrimentos deste mundo para alivialos, ante as feridas dos demais para curalas, cos medios que teñan, comezando polo propio tempo, a pesar de tantas ocupacións. En efecto, a indiferenza busca a miúdo pretextos: o cumprimento dos preceptos rituais, a cantidade de cousas que hai que facer, os antagonismos que nos afastan os uns dos outros, os prexuízos de todo tipo que nos impiden facernos próximo.

A misericordia é o corazón de Deus. Por iso debe ser tamén o corazón de todos os que se recoñecen membros da única gran familia dos seus fillos; un corazón que bate forte alí onde a dignidade humana "reflexo do rostro de Deus nos seus creaturas" estea en xogo. Xesús advírtenos: o amor aos demais -os estranxeiros, os enfermos, os encarcerados, os que non teñen fogar, incluso os inimigos- é a medida coa que Deus xulgará as nosas accións. Disto depende o noso destino eterno. Non é de estrañar que o apóstolo Paulo convide os cristiáns de Roma a alegrarse cos que se alegran e a chorar cos que choran (cf. Rm 12,15), ou que aconselle aos de Corinto organizar colectas como signo de solidariedade cos membros da Igrexa que sofren (cf. 1 Co 16,2-3). E san Xoán escribe: «Se un ten bens do mundo e, vendo ao seu irmán en necesidade, péchalle as súas entrañas, como vai estar nel o amor de Deus?» (1 Xn 3,17; cf. St 2,15-16).

Por iso «é determinante para a Igrexa e para a credibilidade do seu anuncio que ela viva e testemuñe en primeira persoa a misericordia. A súa linguaxe e os seus xestos deben transmitir misericordia para penetrar no corazón das persoas e motivalas a reencontrar o camiño de volta ao Pai. A primeira verdade da Igrexa é o amor de Cristo. Deste amor, que chega ata o perdón e ao don de si, a Igrexa faise serva e mediadora ante os homes. Por tanto, onde a Igrexa estea presente, alí debe ser evidente a misericordia do Pai. Nas nosas parroquias, nas comunidades, nas asociacións e movementos, en fin, dondequiera que haxa cristiáns, calquera debería poder atopar un oasis de misericordia»[20].

Tamén nós estamos chamados a que o amor, a compaixón, a misericordia e a solidariedade sexan o noso verdadeiro programa de vida, un estilo de comportamento nas nosas relacións dos uns cos outros[21]. Isto pide a conversión do corazón: que a graza de Deus transforme o noso corazón de pedra nun corazón de carne (cf. Ez 36,26), capaz de abrirse aos outros con auténtica solidariedad. Esta é moito máis que un «sentimento superficial polos males de tantas persoas, próximas ou afastadas»[22]. A solidariedade «é a determinación firme e perseverante de empeñarse polo ben común; é dicir, polo ben de todos e cada un, para que todos sexamos verdadeiramente responsables de todos»[23], porque a compaixón xorde da fraternidade.

Así entendida, a solidariedade constitúe a actitude moral e social que mellor responde á toma de conciencia das feridas do noso tempo e da innegable interdependencia que aumenta cada vez máis, especialmente nun mundo globalizado, entre a vida da persoa e da súa comunidade nun determinado lugar, así como a dos demais homes e mulleres do resto do mundo[24].

[13] Discurso aos membros do Corpo Diplomático acreditado ante a Santa Sé (7 xaneiro 2013).

[14] Ibíd.

[15] Cf. Benedito XVI, Intervención durante a Xornada de reflexión, diálogo e oración pola paz e a xustiza no mundo, Agarrades, 27 outubro 2011.

[16] Cf. Exhort. ap. Evangelii gaudium, 217-237.

[17] «Pero ata que non se revertan a exclusión e a inequidad dentro dunha sociedade e entre os distintos pobos será imposible erradicar a violencia. Acúsase da violencia aos pobres e aos pobos pobres pero, sen igualdade de oportunidades, as diversas formas de agresión e de guerra atoparán un caldo de cultivo que tarde ou cedo provocará a súa explosión. Cando a sociedade ?local, nacional ou mundial? abandona na periferia unha parte de si mesma, non haberá programas políticos nin recursos policiais ou de intelixencia que poidan asegurar indefinidamente a tranquilidade. Isto non sucede soamente porque a inequidad provoca a reacción violenta dos excluídos do sistema, senón porque o sistema social e económico é inxusto na súa raíz. Así como o ben tende a comunicarse, o mal consentido, que é a inxustiza, tende a expandir a súa potencia daniña e a socavar silenciosamente as bases de calquera sistema político e social por máis sólido que pareza» (Exhort. ap. Evangelii gaudium, 59).

[18] Cf. Carta enc. Laudato se?, 31; 48.

[19] Mensaxe para a Xornada Mundial da Paz 2015, 2.  

[20] Bula de convocación do Xubileu extraordinario da Misericordia Misericordiae vultus, 12.

[21] Cf. ibíd., 13.

[22] Xoán Paulo II, Carta. enc. Sollecitudo rei socialis, 38.

[23] Ibíd.

[24] Cf. ibíd.