LAUDATO SI´: Capítulo 2 - IV,V,VI,VII (2ª parte)

IV. A mensaxe de cada criatura na harmonía de todo o creado

84. Cando insistimos en dicir que o ser humano é imaxe de Deus, iso non debería levarnos a esquecer que cada criatura ten unha función e ningunha é superflua. Todo o universo material é unha linguaxe do amor de Deus, do seu desmesurado agarimo cara a nós. O chan, a auga, as montañas, todo é caricia de Deus. A historia da propia amizade con Deus sempre se desenvolve nun espazo xeográfico que se converte nun signo personalísimo, e cada un de nós garda na memoria lugares cuxo lembro faille moito ben. Quen creceu entre os montes, ou quen de neno sentaba xunto ao arroio a beber, ou quen xogaba nunha praza do seu barrio, cando volve a eses lugares, sente chamado a recuperar a súa propia identidade.

85. Deus escribiu un libro precioso, «cuxas letras son a multitude de criaturas presentes no universo» 54. Ben expresaron os Bispos de Canadá que ningunha criatura queda fóra desta manifestación de Deus: «Desde os panoramas máis amplos á forma de vida máis ínfima, a natureza é un continuo manancial de marabilla e de temor. Ela é, ademais, unha continua revelación do divino» 55. Os Bispos de Xapón, pola súa banda, dixeron algo moi suxestivo: «Percibir a cada criatura cantando o himno da súa existencia é vivir gozosamente no amor de Deus e na esperanza» 56 . Esta contemplación do creado permítenos descubrir a través de cada cousa algún ensino que Deus nos quere transmitir, porque «para o crente contemplar o creado é tamén escoitar unha mensaxe, ouvir unha voz paradoxal e silenciosa» 57. Podemos dicir que, «xunto á Revelación propiamente dita, contida na sacra Escritura, dáse unha manifestación divina cando brilla o sol e cando cae a noite» 58. Prestando atención a esa manifestación, o ser humano aprende a recoñecerse a si mesmo na relación coas demais criaturas: «Eu me autoexpreso ao expresar o mundo; eu exploro a miña propia sacralidad ao tentar descifrar a do mundo» 59.

[54] Xoán Paulo II, Catequese (30 xaneiro 2002), 6: L?Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (1 febreiro 2002), p. 12.

[55] Conferencia dos Bispos Católicos de Canadá. Comisión para os ?suntos Sociais, Carta pastoral You love all that exists... all things are yours, God, Lover of Life (4 outubro 2003), 1.

[56] Conferencia dos Bispos Católicos de Xapón, Reverence for Life. A Message for the Twenty-First Century (1 xaneiro 2001), n. 89.

[57] Xoán Paulo II, Catequese (26 xaneiro 2000), 5: L?Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (28 xaneiro 2000), p. 3.

[58] Ide., Catequese (2 agosto 2000), 3: L?Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española(4 agosto 2000), p. 8.

[59] Paul Ricoeur, Philosophie da volonté II. Finitude et culpabilité, Paris 2009, 2016 (ed. esp.:Finitud e culpabilidade, Madrid 1967, 249).

86. O conxunto do universo, coas súas múltiples relacións, mostra mellor a inesgotable riqueza de Deus.  San Tomé de Aquino remarcaba sabiamente que a multiplicidade e a variedade proveñen «da intención do primeiro axente», que quixo que «o que falta a cada cousa para representar a bondade divina fose suplido polas outras» 60, porque a súa bondade «non pode ser representada convenientemente por unha soa criatura» 61. Por iso, nós necesitamos captar a variedade das cousas nas súas múltiples relacións 62. Entón, enténdese mellor a importancia e o sentido de calquera criatura se lla contempla no conxunto do proxecto de Deus. Así o ensina o Catecismo: «A interdependencia das criaturas é querida por Deus. O sol e a lúa, o cedro e a flor, a aguia e o pardal, as innumerables diversidades e desigualdades significan que ningunha criatura se basta a si mesma, que non existen senón en dependencia unhas doutras, para complementarse e servirse mutuamente» 63.

[60] Summa Theologiae I, q. 47, art. 1.

[61] Ibíd

[62] Cf. ibíd., art. 2, ad 1; art. 3.

[63]Catecismo da Igrexa católica, 340.

87. Cando tomamos conciencia do reflexo de Deus que hai en todo o que existe, o corazón experimenta o desexo de adorar ao Señor por todas as súas criaturas e xunto con elas, como se expresa no precioso himno de san Francisco de Asís:

«Loado sexas, o meu Señor,

con todas as túas criaturas, especialmente o irmán sol,

por quen nos dás o día e ilumínasnos.

E é belo e radiante con gran esplendor, de ti, Altísimo, leva significación.

Loado sexas, o meu Señor,

pola irmá lúa e as estrelas,

no ceo formáchelas claras e preciosas, e belas.

Loado sexas, o meu Señor, polo irmán vento

e polo aire, e a nube e o ceo sereno, e todo tempo,

por todos eles ás túas criaturas dás sustento.

Loado sexas, o meu Señor, pola irmá auga,

a cal é moi humilde, e preciosa e caste.

Loado sexas, o meu Señor,

polo irmán lume, polo cal iluminas a noite,

e é belo, e alegre e vigoroso, e forte» 64.

[64] Cántico das criaturas: FF 263.

88. Os Bispos de Brasil remarcaron que toda a natureza, ademais de manifestar a Deus, é lugar da súa presenza. En cada criatura habita o seu Espírito vivificante que nos chama a unha relación con El 65. O descubrimento desta presenza estimula en nós o desenvolvemento das «virtudes ecolóxicas» 66. Pero cando dicimos isto, non esquecemos que tamén existe unha distancia infinita, que as cousas deste mundo non posúen a plenitude de Deus. Doutro xeito, tampouco fariamos un ben ás criaturas, porque non recoñeceriamos o seu propio e verdadeiro lugar, e terminariamos esixíndolles indebidamente o que no seu pequeñez non nos poden dar.

[65] Cf. Conferencia Nacional dos Bispos de Brasil, A Igreja e a questão ecolóxica (1992), 53-54.

[66] Ibíd., 61.

V. Unha comuñón universal

89. As criaturas deste mundo non poden ser consideradas un ben sen dono: «Son túas, Señor, que amas a vida» (Sb 11,26). Isto provoca a convicción de que, sendo creados polo mesmo Pai, todos os seres do universo estamos unidos por lazos invisibles e conformamos unha especie de familia universal, unha sublime comuñón que nos move a un respecto sacro, cariñoso e humilde. Quero lembrar que «Deus nos uniu tan estreitamente ao mundo que nos rodea, que a desertificación do chan é como unha enfermidade para cada un, e podemos lamentar a extinción dunha especie coma se fose unha mutilación» 67.

[67] Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 215: AAS 105 (2013), 1109.

90. Isto non significa igualar a todos os seres vivos e quitarlle ao ser humano ese valor peculiar que implica ao mesmo tempo unha tremenda responsabilidade. Tampouco supón unha divinización da terra que nos privaría do chamado a colaborar con ela e a protexer a súa fraxilidade. Estas concepcións terminarían creando novos desequilibrios por escapar da realidade que nos interpela 68. Ás veces advírtese unha obsesión por negar toda preeminencia á persoa humana, e leva adiante unha loita por outras especies que non desenvolvemos para defender a igual dignidade entre os seres humanos. É verdade que debe preocuparnos que outros seres vivos non sexan tratados irresponsablemente. Pero especialmente deberían exasperarnos as enormes inequidades que existen entre nós, porque seguimos tolerando que uns se consideren máis dignos que outros. Deixamos de advertir que algúns se arrastran nunha degradante miseria, sen posibilidades reais de superación, mentres outros nin sequera saben que facer co que posúen, ostentan vanidosamente unha suposta superioridade e deixan tras de si un nivel de desperdicio que sería imposible xeneralizar sen esnaquizar o planeta. Seguimos admitindo na práctica que uns se vexan máis humanos que outros, coma se nacesen con maiores dereitos.

[68] Cf. Benedito XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 14: AAS 101 (2009), 650.

91. Non pode ser real un sentimento de íntima unión cos demais seres da natureza se ao mesmo tempo no corazón non hai tenrura, compaixón e preocupación polos seres humanos. É evidente a incoherencia de quen loita contra o tráfico de animais en risco de extinción, pero permanece completamente indiferente ante a trata de persoas, se desentiende dos pobres ou se empeña en destruír a outro ser humano que lle desagrada. Isto pon en risco o sentido da loita polo ambiente. Non é casual que, no himno onde san Francisco encomia a Deus polas criaturas, anada o seguinte: «Loado sexas, o meu Señor, por aqueles que perdoan polo teu amor». Todo está conectado. Por iso requírese unha preocupación polo ambiente unida ao amor sincero cara aos seres humanos e a un constante compromiso ante os problemas da sociedade.

92. Por outra banda, cando o corazón está autenticamente aberto a unha comuñón universal, nada nin ninguén está excluído desa fraternidade. Por conseguinte, tamén é verdade que a indiferenza ou a crueldade ante as demais criaturas deste mundo sempre terminan trasladándose dalgún modo ao trato que damos a outros seres humanos. O corazón é un só, e a mesma miseria que leva a maltratar a un animal non tarda en manifestarse na relación coas demais persoas. Todo ensañamiento con calquera criatura «é contrario á dignidade humana» 69. Non podemos considerarnos grandes amantes se excluímos dos nosos intereses algunha parte da realidade: «Paz, xustiza e conservación da creación son tres temas absolutamente ligados, que non poderán apartarse para ser tratados individualmente so pena de caer novamente no reduccionismo» 70. Todo está relacionado, e todos os seres humanos estamos xuntos como irmáns e irmás nunha marabillosa peregrinación, entrelazados polo amor que Deus ten a cada unha das súas criaturas e que nos une tamén, con tenro agarimo, ao irmán sol, á irmá lúa, ao irmán río e á nai terra.

[69] Catecismo da Igrexa católica, 2418.

[70] Conferencia do Episcopado Dominicano, Carta pastoral Sobre a relación do home coanatureza (21 xaneiro1987).

VI. Destino común dos bens

93. Hoxe crentes e non crentes estamos de acordo en que a terra é esencialmente unha herdanza común, cuxos froitos deben beneficiar a todos. Para os crentes, isto convértese nunha cuestión de fidelidade ao Creador, porque Deus creou o mundo para todos. Por conseguinte, todo expoño ecolóxico debe incorporar unha perspectiva social que teña en conta os dereitos fundamentais dos máis postergados. O principio da subordinación da propiedade privada ao destino universal dos bens e, por tanto, o dereito universal ao seu uso é unha «regra de ouro» do comportamento social e o «primeiro principio de todo o ordenamento ético-social» 71. A tradición cristiá nunca recoñeceu como absoluto ou intocable o dereito á propiedade privada e subliñou a función social de calquera forma de propiedade privada. San Xoán Paulo II lembrou con moita énfase esta doutrina, dicindo que «Deus deu a terra a todo o xénero humano para que ela sustente a todos os seus habitantes, sen excluír a ninguén nin privilexiar a ningún» 72. Son palabras densas e fortes. Remarcou que «non sería verdadeiramente digno do home un tipo de desenvolvemento que non respectase e promovese os dereitos humanos, persoais e sociais, económicos e políticos, incluídos os dereitos das nacións e dos pobos» 73. Con toda claridade explicou que «a Igrexa defende, si, o lexítimo dereito á propiedade privada, pero ensina con non menor claridade que sobre toda propiedade privada grava sempre unha hipoteca social, para que os bens sirvan á destinación xeral que Deus lles deu» 74. Por tanto afirmou que «non é conforme co designio de Deus usar este don de modo tal que os seus beneficios favorezan só a uns poucos» 75. Isto cuestiona seriamente os hábitos inxustos dunha parte da humanidade 76.

[71] Xoán Paulo II, Carta enc. Laborem exercens (14 setembro 1981), 19: AAS 73 (1981), 626.

[72] Carta enc. Centesimus annus (1 maio 1991), 31: AAS 83 (1991), 831.

[73] Carta enc. Sollicitudo rei socialis (30 decembro 1987), 33: AAS 80 (1988), 557.

[74] Discurso aos indíxenas e campesiños de México, Cuilapán (29 xaneiro 1979), 6: AAS 71 (1979), 209.

[75] Homilía durante a Misa celebrada para os agricultores en Recife, Brasil (7 xullo 1980), 4:AAS 72 (1980), 926.

[76] Cf. Mensaxe para a Xornada Mundial da Paz 1990, 8: AAS 82 (1990), 152.

94. O rico e o pobre teñen igual dignidade, porque «aos dous os fixo o Señor» (Pr 22,2); «El mesmo fixo a pequenos e a grandes» (Sb 6,7) e «fai saír o seu sol sobre malos e bos» (Mt 5,45). Isto ten consecuencias prácticas, como as que enunciaron os Bispos de Paraguai: «Todo campesiño ten dereito natural a posuír un lote racional de terra onde poida establecer o seu fogar, traballar para a subsistencia da súa familia e ter seguridade existencial. Este dereito debe estar garantido para que o seu exercicio non sexa ilusorio senón real. O cal significa que, ademais do título de propiedade, o campesiño debe contar con medios de educación técnica, créditos, seguros e comercialización» 77.

[77] Conferencia Episcopal Paraguaia, Carta pastoral O campesiño paraguaio e a terra (12xuño 1983), 2, 4, d.

95. O medio ambiente é un ben colectivo, patrimonio de toda a humanidade e responsabilidade de todos. Quen se apropia algo é só para administralo en ben de todos. Se non o facemos, cargamos sobre a conciencia o peso de negar a existencia dos outros. Por iso, os Bispos de Nova Zelandia preguntáronse que significa o mandamento «non matarás» cando «un vinte por cento da poboación mundial consome recursos en tal medida que rouba ás nacións pobres e ás futuras xeracións o que necesitan para sobrevivir» 78.

[78] Conferencia Episcopal de Nova Zelandia, Statement on Environmental Issues, Wellington (1setembro 2006).

VII. A mirada de Xesús

96. Xesús asume a fe bíblica no Deus creador e destaca un dato fundamental: Deus é Pai (cf. Mt 11,25). Nos diálogos cos seus discípulos, Xesús convidábaos a recoñecer a relación paterna que Deus ten con todas as criaturas, e lembráballes cunha conmovedora tenrura como cada unha delas é importante aos seus ollos: «Non se venden cinco paxariños por dúas moedas? Pois ben, ningún deles está esquecido ante Deus» (Lc 12,6). «Mirade as aves do ceo, que non sementan nin cultivan, e non teñen celeiros. Pero o Pai celestial as alimenta» (Mt 6,26).

97. O Señor podía convidar a outros a estar atentos á beleza que hai no mundo porque El mesmo estaba en contacto permanente coa natureza e prestáballe unha atención chea de agarimo e asombro. Cando percorría cada recuncho da súa terra detíñase a contemplar a fermosura sementada polo seu Pai, e convidaba os seus discípulos a recoñecer nas cousas unha mensaxe divina: «Levantade os ollos e mirade os campos, que xa están listos para a colleita» (Xn 4,35). «O reino dos ceos é como unha semente de mostaza que un home sementa no seu campo. É máis pequena que calquera semente, pero cando crece é maior que as hortalizas e faise unha árbore» (Mt13,31-32).

98. Xesús vivía en harmonía plena coa creación, e os demais asombrábanse: «Quen é este, que ata o vento e o mar obedécenlle?» (Mt 8,27). Non aparecía como un asceta separado do mundo ou inimigo das cousas agradables da vida. Referíndose a si mesmo expresaba: «Veu o Fillo do home, que come e bebe, e din que é un comilón e borracho» (Mt 11,19). Estaba lonxe das filosofías que desprezaban o corpo, a materia e as cousas deste mundo. Con todo, eses dualismos malsanos chegaron a ter unha importante influencia nalgúns pensadores cristiáns ao longo da historia e desfiguraron o Evanxeo. Xesús traballaba coas súas mans, tomando contacto cotián coa materia creada por Deus para darlle forma coa súa habilidade de artesán. Chama a atención que a maior parte da súa vida foi consagrada a esa tarefa, nunha existencia sinxela que non espertaba admiración algunha: «Non é este o carpinteiro, o fillo de María?» (Mc 6,3). Así santificou o traballo e outorgoulle un peculiar valor para a nosa maduración. San Xoán Paulo II ensinaba que, «soportando a fatiga do traballo en unión con Cristo crucificado por nós, o home colabora en certo xeito co Fillo de Deus na redención da humanidade» 79.

[79]Carte en. Laborem exercens (14 setembro 1981), 27: AAS 73 (1981), 645.

99. Para a comprensión cristiá da realidade, o destino de toda a creación pasa polo misterio de Cristo, que está presente desde a orixe de todas as cousas: «Todo foi creado por El e para El » (Col 1,16) 80. O prólogo do Evanxeo de Xoán (1,1-18) mostra a actividade creadora de Cristo como Palabra divina (Logos). Pero este prólogo sorprende pola súa afirmación de que esta Palabra «se fixo carne» (Xn 1,14). Unha Persoa da Trindade inseriuse no cosmos creado, correndo a súa sorte con el ata a cruz. Desde o inicio do mundo, pero de modo peculiar a partir da encarnación, o misterio de Cristo opera de maneira oculta no conxunto da realidade natural, sen por iso afectar a súa autonomía.

[80] Por iso san Xustino podía falar de «sementes do Verbo» no mundo; cf. II Apoloxía 8, 1-2;13, 3-6: PG 6, 457-458; 467.

100. O Novo Testamento non só nos fala do Xesús terreo e da súa relación tan concreta e amable con todo o mundo. Tamén o mostra como resucitado e glorioso, presente en toda a creación co seu señorío universal: «Deus quixo que nel residise toda a Plenitude. Por el quixo reconciliar consigo todo o que existe na terra e no ceo, restablecendo a paz polo sangue da súa cruz» (Col 1,19-20). Isto proxéctanos ao final dos tempos, cando o Fillo entregue ao Pai todas as cousas e «Deus sexa todo en todos» (1 Co 15,28). Dese modo, as criaturas deste mundo xa non se nos presentan como unha realidade meramente natural, porque o Resucitado envólveas misteriosamente e oriéntaas a un destino de plenitude. As mesmas flores do campo e as aves que el contemplou admirado cos seus ollos humanos, agora están cheas da súa presenza luminosa.