LAUDATO SI´: Capítulo 1-I,II (1ª parte)
CAPÍTULO PRIMERO
O QUE LLE ESTÁ PASANDO A NOSA CASA
17. As reflexións
teolóxicas ou filosóficas sobre a situación da humanidade e do mundo poden soar
a mensaxe repetida e abstracta se non se presentan novamente a partir dunha
confrontación co contexto actual, no que ten de inédito para a historia da
humanidade. Por iso, antes de recoñecer como a fe achega novas motivacións e
esixencias fronte ao mundo do cal formamos parte, propoño deternos brevemente a
considerar o que lle está pasando á nosa casa común.
18. Á continua aceleración dos
cambios da humanidade e do planeta únese hoxe a intensificación de ritmos de
vida e de traballo, niso que algúns chaman «rapidación». Aínda que o
cambio é parte da dinámica dos sistemas complexos, a velocidade que as accións
humanas imponlle hoxe contrasta coa natural lentitude da evolución biolóxica. A
isto súmase o problema de que os obxectivos dese cambio veloz e constante non
necesariamente oriéntanse ao ben común e a un desenvolvemento humano,
sustentable e integral. O cambio é algo desexable, pero vólvese preocupante
cando se converte en deterioración do mundo e da calidade de vida de gran parte
da humanidade.
19. Despois dun tempo de
confianza irracional no progreso e na capacidade humana, unha parte da sociedade
está a entrar nunha etapa de maior conciencia. Advírtese unha crecente
sensibilidade con respecto ao ambiente e ao coidado da natureza, e crece unha
sincera e dolorosa preocupación polo que está a ocorrer co noso planeta.
Fagamos un percorrido, que será certamente incompleto, por aquelas cuestións
que hoxe nos provocan inquietude e que xa non podemos esconder debaixo da
alfombra. O obxectivo non é recoller información ou saciar a nosa curiosidade,
senón tomar dolorosa conciencia, atrevernos a converter en sufrimento persoal o
que lle pasa ao mundo, e así recoñecer cal é a contribución que cada un pode
achegar.
I.
Contaminación e cambio climático
Contaminación,
lixo e cultura do descarte
20. Existen formas de
contaminación que afectan cotidianamente ás persoas. A exposición aos
contaminantes atmosféricos produce un amplo espectro de efectos sobre a saúde,
especialmente dos máis pobres, provocando millóns de mortes prematuras.
Enférmanse, por exemplo, por mor da inhalación de elevados niveis de fume que
procede dos combustibles que utilizan para cociñar ou para quentarse. A iso
súmase a contaminación que afecta a todos, debida ao transporte, ao fume da
industria, aos depósitos de sustancias que contribúen á acidificación do chan e
da auga, aos fertilizantes, insecticidas, funxicidas, controladores de malezas
e agrotóxicos en xeral. A tecnoloxía que, ligada ás finanzas, pretende ser a
única solución dos problemas, de feito adoita ser incapaz de ver o misterio das
múltiples relacións que existen entre as cousas, e por iso ás veces resolve un
problema creando outros.
21. Hai que considerar
tamén a contaminación producida polos residuos, incluíndo os refugallos
perigosos presentes en distintos ambientes. Prodúcense centos de millóns de
toneladas de residuos por ano, moitos deles non biodegradables: residuos
domiciliarios e comerciais, residuos de demolición, residuos clínicos,
electrónicos e industriais, residuos altamente tóxicos e radioactivos. A terra,
a nosa casa, parece converterse cada vez máis nun inmenso depósito de
porcallada. En moitos lugares do planeta, os anciáns estrañan as paisaxes
doutros tempos, que agora ven asolagados de lixo. Tanto os residuos industriais
como os produtos químicos utilizados nas cidades e no agro poden producir un
efecto de bioacumulación nos organismos dos poboadores de zonas próximas, que
ocorre aínda cando o nivel de presenza dun elemento tóxico nun lugar sexa
baixo. Moitas veces tómanse medidas só cando se produciron efectos
irreversibles para a saúde das persoas.
22. Estes problemas están
intimamente ligados á cultura do descarte, que afecta tanto aos seres humanos
excluídos como ás cousas que rapidamente se converten en lixo. Advirtamos, por
exemplo, que a maior parte do papel que se produce desperdíciase e non se recicla.
Cústanos recoñecer que o funcionamento dos ecosistemas naturais é exemplar: as
plantas sintetizan nutrientes que alimentan aos herbívoros; estes á súa vez
alimentan aos seres carnívoros, que proporcionan importantes cantidades de
residuos orgánicos, os cales dan lugar a unha nova xeración de vexetais. En
cambio, o sistema industrial, ao final do ciclo de produción e de consumo, non
desenvolveu a capacidade de absorber e reutilizar residuos e refugallos. Aínda
non se logrou adoptar un modelo circular de produción que asegure recursos para
todos e para as xeracións futuras, e que supón limitar ao máximo o uso dos
recursos non renovables, moderar o consumo, maximizar a eficiencia do
aproveitamento, reutilizar e reciclar. Abordar esta cuestión sería un modo de
contrarrestar a cultura do descarte, que termina afectando o planeta enteiro,
pero observamos que os avances neste sentido son aínda moi escasos.
O clima como ben
común
23. O clima é un ben
común, de todos e para todos. A nivel global, é un sistema complexo relacionado
con moitas condicións esenciais para a vida humana. Hai un consenso científico
moi consistente que indica que nos atopamos ante un preocupante quecemento do
sistema climático. Nas últimas décadas, este quecemento estivo acompañado do
constante crecemento do nivel do mar, e ademais é difícil non relacionalo co
aumento de eventos meteorolóxicos extremos, máis aló de que non poida
atribuírse unha causa cientificamente determinable a cada fenómeno particular.
A humanidade está chamada a tomar conciencia da necesidade de realizar cambios
de estilos de vida, de produción e de consumo, para combater este quecemento
ou, polo menos, as causas humanas que o producen ou acentúan. É verdade que hai
outros factores (como o vulcanismo, as variacións da órbita e do eixo da Terra
ou o ciclo solar), pero numerosos estudos científicos sinalan que a maior parte
do quecemento global das últimas décadas débese á gran concentración de gases
de efecto invernadoiro (anhídrido carbónico, metano, óxidos de nitróxeno e
outros) emitidos sobre todo por mor da actividade humana. Ao concentrarse na
atmosfera, impiden que a calor dos raios solares reflectidos pola terra se dispersee
no espazo. Isto vese potenciado especialmente polo patrón de desenvolvemento
baseado no uso intensivo de combustibles fósiles, que fai ao corazón do sistema
enerxético mundial. Tamén incidiu o aumento na práctica do cambio de usos do
chan, principalmente a deforestación para agricultura.
24. Á súa vez, o
quecemento ten efectos sobre o ciclo do carbono. Crea un círculo vicioso que
agrava aínda máis a situación, e que afectará a dispoñibilidade de recursos
imprescindibles como a auga potable, a enerxía e a produción agrícola das zonas
máis cálidas, e provocará a extinción de parte da biodiversidade do planeta. O
derretimiento dos xeos polares e de planicies de altura ameaza cunha liberación
de alto risco de gas metano, e a descomposición da materia orgánica conxelada
podería acentuar aínda máis a emanación de anhídrido carbónico. Á súa vez, a
perda de selvas tropicais empeora as cousas, xa que axudan a mitigar o cambio
climático. A contaminación que produce o anhídrido carbónico aumenta a acidez
dos océanos e compromete a cadea alimentaria mariña. Se a actual tendencia
continúa, este século podería ser testemuña de cambios climáticos inauditos e
dunha destrución sen precedentes dos ecosistemas, con graves consecuencias para
todos nós. O crecemento do nivel do mar, por exemplo, pode crear situacións de
extrema gravidade se se ten en conta que a cuarta parte da poboación mundial
vive xunto ao mar ou moi preto del, e a maior parte das megaciudades están
situadas en zonas costeiras.
25. O cambio climático é
un problema global con graves dimensións ambientais, sociais, económicas,
distributivas e políticas, e expón un dos principais desafíos actuais para a
humanidade. Os peores impactos probablemente recaerán nas próximas décadas
sobre os países en desenvolvemento. Moitos pobres viven en lugares
particularmente afectados por fenómenos relacionados co quecemento, e os seus
medios de subsistencia dependen fortemente das reservas naturais e dos servizos
ecosistémicos, como a agricultura, a pesca e os recursos forestais. Non teñen
outras actividades financeiras e outros recursos que lles permitan adaptarse
aos impactos climáticos ou facer fronte a situacións catastróficas, e posúen
pouco acceso a servizos sociais e a protección. Por exemplo, os cambios do
clima orixinan migracións de animais e vexetais que non sempre poden adaptarse,
e isto á súa vez afecta os recursos produtivos dos máis pobres, quen tamén se ven
obrigados a migrar con gran incerteza polo futuro das súas vidas e dos seus
fillos. É tráxico o aumento dos migrantes fuxindo da miseria empeorada pola
degradación ambiental, que non son recoñecidos como refuxiados nas convencións
internacionais e levan o peso das súas vidas abandonadas sen protección
normativa algunha. Lamentablemente, hai unha xeral indiferenza ante estas
traxedias, que suceden agora mesmo en distintas partes do mundo. A falta de
reaccións ante estes dramas dos nosos irmáns e irmás é un signo da perda daquel
sentido de responsabilidade polos nosos semellantes sobre o cal se funda toda
sociedade civil.
26. Moitos daqueles que
teñen máis recursos e poder económico ou político parecen concentrarse sobre
todo en enmascarar os problemas ou en ocultar os síntomas, tratando só de
reducir algúns impactos negativos do cambio climático. Pero moitos síntomas
indican que eses efectos poderán ser cada vez peores se continuamos cos actuais
modelos de produción e de consumo. Por iso volveuse urxente e imperioso o
desenvolvemento de políticas para que nos próximos anos a emisión de anhídrido
carbónico e doutros gases altamente contaminantes sexa reducida drasticamente,
por exemplo, substituíndo a utilización de combustibles fósiles e desenvolvendo
fontes de enerxía renovable. No mundo hai un nivel exiguo de acceso a enerxías
limpas e renovables. Aínda é necesario desenvolver tecnoloxías adecuadas de
acumulación. Con todo, nalgúns países déronse avances que comezan a ser
significativos, aínda que estean lonxe de lograr unha proporción importante.
Tamén houbo algúns investimentos en formas de produción e de transporte que
consomen menos enerxía e requiren menos cantidade de materia prima, así como en
formas de construción ou de saneamento de edificios para mellorar a súa
eficiencia enerxética. Pero estas boas prácticas están lonxe de xeneralizarse.
II. A
cuestión da auga
27. Outros indicadores da
situación actual teñen que ver co esgotamento dos recursos naturais. Coñecemos
ben a imposibilidade de soster o actual nivel de consumo dos países máis
desenvolvidos e dos sectores máis ricos das sociedades, onde o hábito de gastar
e tirar alcanza niveis inauditos. Xa se pasaron certos límites máximos de explotación
do planeta, sen que resolvésemos o problema da pobreza.
28. A auga potable e limpa
representa unha cuestión de primeira importancia, porque é indispensable para a
vida humana e para sustentar os ecosistemas terrestres e acuáticos. As fontes
de auga doce abastecen a sectores sanitarios, agropecuarios e industriais. A
provisión de auga permaneceu relativamente constante durante moito tempo, pero
agora en moitos lugares a demanda supera á oferta sustentable, con graves
consecuencias a curto e longo termo. Grandes cidades que dependen dun
importante nivel de almacenamento de auga, sofren períodos de diminución do
recurso, que nos momentos crí- ticos non se administra sempre cunha adecuada
gobernanza e con imparcialidade. A pobreza da auga social dáse especialmente en
África, onde grandes sectores da poboación non acceden á auga potable segura,
ou padecen secas que dificultan a produción de alimentos. Nalgúns países hai
rexións con abundante auga e ao mesmo tempo outras que padecen grave escaseza.
29. Un problema particularmente
serio é o da calidade da auga dispoñible para os pobres, que provoca moitas
mortes todos os días. Entre os pobres son frecuentes enfermidades relacionadas
coa auga, incluídas as causadas por microorganismos e por sustancias químicas.
A diarrea e o cólera, que se relacionan con servizos hixiénicos e provisión de
auga inadecuados, son un factor significativo de sufrimento e de mortalidade
infantil. As augas subterráneas en moitos lugares están ameazadas pola
contaminación que producen algunhas actividades extractivas, agrícolas e
industriais, sobre todo en países onde non hai unha regulamentación e controis
suficientes. Non pensemos soamente nas verteduras das fábricas. Os deterxentes
e produtos químicos que utiliza a poboación en moitos lugares do mundo seguen
derramándose en ríos, lagos e mares.
30. Mentres se deteriora
constantemente a calidade da auga dispoñible, nalgúns lugares avanza a
tendencia a privatizar este recurso escaso, convertido en mercadoría que se
regula polas leis do mercado. En realidade, o acceso á auga potable e segura é
un dereito humano básico, fundamental e universal, porque determina a supervivencia
das persoas, e por tanto é condición para o exercicio dos demais dereitos
humanos. Este mundo ten unha grave débeda social cos pobres que non teñen
acceso á auga potable, porque iso é negarlles o dereito á vida radicado na súa
dignidade inalienable. Esa débeda sáldase en parte con máis achegas econó- micas
para prover de auga limpa e saneamento aos pobos máis pobres. Pero advírtese un
malgaste de auga non só en países desenvolvidos, senón tamén naqueles menos
desenvolvidos que posúen grandes reservas. Isto mostra que o problema da auga é
en parte unha cuestión educativa e cultural, porque non hai conciencia da
gravidade destas condutas nun contexto de gran inequidad.
31. Unha maior escaseza de
auga provocará o aumento do custo dos alimentos e de distintos produtos que
dependen do seu uso. Algúns estudos alertaron sobre a posibilidade de sufrir
unha escaseza aguda de auga dentro de poucas décadas se non se actúa con
urxencia. Os impactos ambientais poderían afectar a miles de millóns de
persoas, pero é previsible que o control da auga por parte de grandes empresas
mundiais se converta nunha das principais fontes de conflitos deste século.23
23 Cf. Saúdo ao persoal
da FAO (20 novembro 2014): AAS 106 (2014), 985.
Comentarios
Publicar un comentario