LAUDATO SI´: Capítulo 2 - I,II,III (1ª parte)

CAPÍTULO SEGUNDO

O EVANXEO DA CREACIÓN

62. Por que incluír neste documento, dirixido a todas as persoas de boa vontade, un capítulo referido a conviccións crentes? Non ignoro que, no campo da política e do pensamento, algúns rexeitan con forza a idea dun Creador, ou a consideran irrelevante, ata o punto de relegar ao ámbito do irracional a riqueza que as relixións poden ofrecer para unha ecoloxía integral e para un desenvolvemento pleno da humanidade. Outras veces suponse que constitúen unha subcultura que simplemente debe ser tolerada. Con todo, a ciencia e a relixión, que achegan diferentes aproximacións á realidade, poden entrar nun diálogo intenso e produtivo para ambas.

I. A luz que ofrece a fe

63. Se temos en conta a complexidade da crise ecolóxica e as súas múltiples causas, deberiamos recoñecer que as solucións non poden chegar desde un único modo de interpretar e transformar a realidade. Tamén é necesario acudir ás diversas riquezas culturais dos pobos, á arte e á poesía, á vida interior e á espiritualidade. Se de verdade queremos construír unha ecoloxía que nos permita sandar todo o que destruímos, entón ningunha rama das ciencias e ningunha forma de sabedoría pode ser deixada de lado, tampouco a relixiosa coa súa propia linguaxe. Ademais, a Igrexa católica está aberta ao diálogo co pensamento filosófico, e iso permítelle producir diversas sínteses entre a fe e a razón. No que respecta ás cuestións sociais, isto pódese constatar no desenvolvemento da doutrina social da Igrexa, que está chamada a enriquecerse cada vez máis a partir dos novos desafíos.

64. Por outra banda, aínda que esta encíclica se abre a un diálogo con todos, para buscar xuntos camiños de liberación, quero mostrar desde o comezo como as conviccións da fe ofrecen aos cristiáns, e en parte tamén a outros crentes, grandes motivacións para o coidado da natureza e dos irmáns e irmás máis fráxiles. Se o só feito de ser humanos move ás persoas a coidar o ambiente do cal forman parte, «os cristiáns, en particular, descobren que o seu labor dentro da creación, así como os seus deberes coa natureza e o Creador,  forman parte da súa fe» 36. Por iso, é un ben para a humanidade e para o mundo que os crentes recoñezamos mellor os compromisos ecolóxicos que brotan das nosas conviccións.

II. A sabedoría dos relatos bíblicos

65. Sen repetir aquí a enteira teoloxía da creación, preguntámonos que nos din os grandes relatos bíblicos acerca da relación do ser humano co mundo. Na primeira narración da obra creadora no libro da Xénese, o plan de Deus inclúe a creación da humanidade. Logo da creación do ser humano, dise que «Deus viu todo o que fixera e era moi bo» (Xn 1,31). A Biblia ensina que cada ser humano é creado por amor, feito a imaxe e semellanza de Deus (cf. Xn 1,26). Esta afirmación móstranos a inmensa dignidade de cada persoa humana, que «non é soamente algo, senón alguén. É capaz de coñecerse, de posuírse e de darse libremente e entrar en comuñón con outras persoas» 37. San Xoán Paulo II lembrou que o amor especialísimo que o Creador ten por cada ser humano confírelle unha dignidade infinita 38. Quen se empeñan na defensa da dignidade das persoas poden atopar na fe cristiá os argumentos máis profundos para ese compromiso. Que marabillosa certeza é que a vida de cada persoa non se perde nun desesperante caos, nun mundo rexido pola pura casualidade ou por ciclos que se repiten sen sentido! O Creador pode dicir a cada un de nós: «Antes que te formases no seo da túa nai, eu xa te coñecía» (Xr 1,5). Fomos concibidos no corazón de Deus, e por iso «cada un de nós é o froito dun pensamento de Deus. Cada un de nós é querido, cada un é amado, cada un é necesario» 39.

66. Os relatos da creación no libro da Xénese conteñen, na súa linguaxe simbólica e narrativa, profundos ensinos sobre a existencia humana e a súa realidade histórica. Estas narracións suxiren que a existencia humana baséase en tres relacións fundamentais estreitamente conectadas: a relación con Deus, co próximo e coa terra. Segundo a Biblia, as tres relacións vitais rompéronse, non só externamente, senón tamén dentro de nós. Esta ruptura é o pecado. A harmonía entre o Creador, a humanidade e todo o creado foi destruída por pretender ocupar o lugar de Deus, negándonos a recoñecernos como criaturas limitadas. Este feito desnaturalizó tamén o mandato de « dominar » a terra (cf. Xn 1,28) e de «labrala e coidala» (cf. Xn 2,15). Como resultado, a relación orixinariamente harmoniosa entre o ser humano e a natureza transformouse nun conflito (cf. Xn 3,17-19). Por iso é significativo que a harmonía que vivía san Francisco de Asís con todas as criaturas fose interpretada como unha sanación daquela ruptura. Dicía san Boaventura que, pola reconciliación universal con todas as criaturas, dalgún modo Francisco retornaba ao estado de inocencia primitiva 40. Lonxe dese modelo, hoxe o pecado se manifesta con toda a súa forza de destrución nas guerras, as diversas formas de violencia e malos tratos, o abandono dos máis fráxiles, os ataques á natureza.

67. Non somos Deus. A terra precédenos e foinos dada. Isto permite responder a unha acusación lanzada ao pensamento xudeu-cristián: díxose que, desde o relato da Xénese que convida a « dominar » a terra (cf. Xn 1,28), favoreceríase a explotación salvaxe da natureza presentando unha imaxe do ser humano como dominante e destrutivo. Esta non é unha correcta interpretación da Biblia como a entende a Igrexa. Se é verdade que algunhas veces os cristiáns interpretamos incorrectamente as Escrituras, hoxe debemos rexeitar con forza que, do feito de ser creados a imaxe de Deus e do mandato de dominar a terra, dedúzase un dominio absoluto sobre as demais criaturas. É importante ler os textos bíblicos no seu contexto, cunha hermenéutica adecuada, e lembrar que nos convidan a «labrar e coidar» o xardín do mundo (cf. Xn 2,15). Mentres «labrar» significa cultivar, arar ou traballar, «coidar» significa protexer, custodiar, preservar, gardar, vixiar. Isto implica unha relación de reciprocidade responsable entre o ser humano e a natureza. Cada comunidade pode tomar da bondade da terra o que necesita para a súa supervivencia, pero tamén ten o deber de protexela e de garantir a continuidade da súa fertilidade para as xeracións futuras. Porque, en definitiva, «a terra é do Señor » (Sal 24,1), a el pertence « a terra e canto hai nela » (Dt 10,14). Por iso, Deus nega toda pretensión de propiedade absoluta: « A terra non pode venderse a perpetuidad, porque a terra é miña, e vós sodes forasteiros e hóspedes na miña terra » (Lv 25,23).

68. Esta responsabilidade ante unha terra que é de Deus implica que o ser humano, dotado de intelixencia, respecte as leis da natureza e os delicados equilibrios entre os seres deste mundo, porque « el ordenouno e foron creados, el fixounos por sempre, polos séculos, e deulles unha lei que nunca pasará » (Sal 148,5b-6). Por iso é polo que a lexislación bíblica se detén a propor ao ser humano varias normas, non só en relación cos demais seres humanos, senón tamén en relación cos demais seres vivos: « Se ves caído no camiño o asno ou o boi do teu irmán, non te desentenderás deles [...] Cando atopes no camiño un niño de ave nunha árbore ou sobre a terra, e estea a nai botada sobre os pichóns ou sobre os ovos, non tomarás á nai cos fillos » (Dt 22,4.6). Nesta liña, o descanso do sétimo día non se propón só para o ser humano, senón tamén « para que repousen o teu boi e o teu asno » (Ex23,12). Deste xeito advertimos que a Biblia non dá lugar a un antropocentrismo despótico que se desentienda das demais criaturas.

69. Á vez que podemos facer un uso responsable das cousas, estamos chamados a recoñecer que os demais seres vivos teñen un valor propio ante Deus e, «pola súa simple existencia, bendino e danlle gloria» 41, porque o Señor se alegra nas súas obras (cf. Sal 104,31). Precisamente pola súa dignidade única e por estar dotado de intelixencia, o ser humano está chamado a respectar o creado coas súas leis internas, xa que «pola sabedoría o Señor fundou a terra» (Pr 3,19). Hoxe a Igrexa non di simplemente que as demais criaturas están completamente subordinadas ao ben do ser humano, coma se non tivesen un valor en si mesmas e nós puidésemos dispor delas a vontade. Por iso os Bispos de Alemaña ensinaron que nas demais criaturas «poderíase falar da prioridade do ser sobre o ser útiles» 42. O Catecismo cuestiona de maneira moi directa e insistente o que sería un antropocentrismo desviado: «Toda criatura posúe a súa bondade e a súa perfección propias [...] As distintas criaturas, queridas na súa ser propio, reflicten, cada unha á súa maneira, un raio da sabedoría e da bondade infinitas de Deus. Por isto, o home debe respectar a bondade propia de cada criatura para evitar un uso desordenado das cousas» 43.

70. Na narración sobre Caín e Abel, vemos que os celos conduciron a Caín a cometer a inxustiza extrema co seu irmán. Isto á súa vez provocou unha ruptura da relación entre Caín e Deus e entre Caín e a terra, da cal foi exiliado. Esta pasaxe resúmese na dramática conversación de Deus con Caín. Deus pregunta: «Onde está Abel, o teu irmán?». Caín responde que non o sabe e Deus insístelle: «Que fixeches? A voz do sangue do teu irmán clama a min desde o chan! Agora serás maldito e afastarasche desta terra» (Xn 4,9-11). O descoido no empeño de cultivar e manter unha relación adecuada co veciño, cara ao cal teño o deber do coidado e da custodia, destrúe a miña relación interior comigo mesmo, cos demais, con Deus e coa terra. Cando todas estas relacións son descoidadas, cando a xustiza xa non habita na terra, a Biblia dinos que toda a vida está en perigo. Isto é o que nos ensina a narración sobre Noé, cando Deus ameaza con exterminar a humanidade pola súa constante incapacidade de vivir á altura das esixencias da xustiza e da paz: « Decidín acabar con todos os seres humanos, porque a terra, por mor deles, está chea de violencia » (Xn 6,13). Nestes relatos tan antigos, cargados de profundo simbolismo, xa estaba contida unha convicción actual: que todo está relacionado, e que o auténtico coidado de nosa propia vida e das nosas relacións coa natureza é inseparable da fraternidade, a xustiza e a fidelidade aos demais.

71. Aínda que «a maldade se estendía sobre a face da terra» (Xn 6,5) e a Deus «pesoulle crear ao home na terra» (Xn 6,6), con todo, a través de Noé, que aínda se conservaba íntegro e xusto, decidiu abrir un camiño de salvación. Así deu á humanidade a posibilidade dun novo comezo. Basta un home bo para que haxa esperanza! A tradición bíblica establece claramente que esta rehabilitación implica o redescubrimiento e o respecto dos ritmos inscritos na natureza pola man do Creador. Isto móstrase, por exemplo, na lei do Shabbath. O sétimo día, Deus descansou de todas as súas obras. Deus ordenou a Israel que cada sétimo día debía celebrarse como un día de descanso, un Shabbath (cf. Xn 2,2-3; Ex 16,23; 20,10). Por outra banda, tamén se instaurou un ano sabático para Israel e a súa terra, cada sete anos (cf. Lv 25,1-4), durante o cal se daba un completo descanso á terra, non se sementaba e só se cultivaba o indispensable para subsistir e brindar hospitalidade (cf. Lv 25,4-6). Finalmente, pasadas sete semanas de anos, é dicir, corenta e nove anos, celebrábase o Xubileu, ano de perdón universal e «de liberación para todos os habitantes» (Lv25,10). O desenvolvemento desta lexislación tratou de asegurar o equilibrio e a equidade nas relacións do ser humano cos demais e coa terra onde vivía e traballaba. Pero ao mesmo tempo era un recoñecemento de que o agasallo da terra cos seus froitos pertence a todo o pobo. Aqueles que cultivaban e custodiaban o territorio tiñan que compartir os seus froitos, especialmente cos pobres, as viúvas, os orfos e os estranxeiros: «Cando cultives a terra, non chegues ata a última beira do teu campo, nin trates de aproveitar os restos da túa mies. Non rebusques na viña nin recollas os froitos caídos do horto. Deixaralos para o pobre e o forasteiro» (Lv 19,9-10).

72. Os Salmos con frecuencia convidan ao ser humano a encomiar a Deus creador: «Ao que asentou a terra sobre as augas, porque é eterno o seu amor» (Sal 136,6). Pero tamén convidan ás demais criaturas a encomialo: «Loádeo, sol e lúa, loádeo, estrelas lucientes, loádeo, ceos dos ceos, augas que estades sobre os ceos! Loen eles o nome do Señor, porque El o ordenou e foron creados» (Sal148,3-5). Existimos non só polo poder de Deus, senón fronte a el e xunto a el. Por iso adorámolo.

73. Os escritos dos profetas convidan a recobrar a fortaleza nos momentos difíciles contemplando ao Deus poderoso que creou o universo. O poder infinito de Deus non nos leva a escapar da súa tenrura paterna, porque nel conxúganse o agarimo e o vigor. De feito, toda sa espiritualidade implica ao mesmo tempo acoller o amor divino e adorar con confianza ao Señor polo seu infinito poder. Na Biblia, o Deus que libera e salva é o mesmo que creou o universo, e eses dous modos divinos de actuar están íntima e inseparablemente conectados: «Ai, o meu Señor! Ti es quen fixeches os ceos e a terra co teu gran poder e tenso brazo. Nada é extraordinario para ti […] E sacaches ao teu pobo Israel de Exipto con sinais e prodixios» (Xr 32,17.21). «O Señor é un Deus eterno, creador da terra ata os seus bordos, non se cansa nin fatiga. É imposible escrutar a súa intelixencia. Ao canso dá vigor, e ao que non ten forzas acrecéntalle a enerxía» (Is 40,28b-29).

74. A experiencia da catividade en Babilonia procreou unha crise espiritual que provocou unha profundización da fe en Deus, explicitando a súa omnipotencia creadora, para exhortar ao pobo a recuperar a esperanza no medio da súa situación desdichada. Séculos despois, noutro momento de proba e persecución, cando o Imperio Romano buscaba impor un dominio absoluto, os fieis volvían atopar consolo e esperanza acrecentando a súa confianza no Deus todopoderoso, e cantaban: «Grandes e marabillosas son as túas obras, Señor Deus omnipotente, xustos e verdadeiros os teus camiños!» (Ap 15,3). Púidose crear o universo da nada, pode tamén intervir neste mundo e vencer calquera forma de mal. Entón, a inxustiza non é invencible.

75. Non podemos soster unha espiritualidade que esqueza ao Deus todopoderoso e creador. Dese modo, terminariamos adorando outros poderes do mundo, ou nos colocariamos no lugar do Señor, ata pretender pisar a realidade creada por El sen coñecer límites. A mellor maneira de pór no seu lugar ao ser humano, e de acabar coa súa pretensión de ser un dominador absoluto da terra, é volver propor a figura dun Pai creador e único dono do mundo, porque doutro xeito o ser humano tenderá sempre a querer impor á realidade as súas propias leis e intereses.

III. O misterio do universo

76. Para a tradición xudeu-cristiá, dicir « creación » é máis que dicir natureza, porque ten que ver cun proxecto do amor de Deus onde cada criatura ten un valor e un significado. A natureza adoita entenderse como un sistema que se analiza, comprende e xestiona, pero a creación só pode ser entendida como un don que xorde da man aberta do Pai de todos, como unha realidade iluminada polo amor que nos convoca a unha comuñón universal.

77. «Pola palabra do Señor foron feitos os ceos» (Sal 33,6). Así se nos indica que o mundo procedeu dunha decisión, non do caos ou a casualidade, o cal o enaltece aínda máis. Hai unha opción libre expresada na palabra creadora. O universo non xurdiu como resultado dunha omnipotencia arbitraria, dunha demostración de forza ou dun desexo de autoafirmación. A creación é da orde do amor. O amor de Deus é o móbil fundamental de todo o creado: « Amas a todos os seres e non aborreces nada do que fixeches, porque, se algo odiases, non o creaches » (Sb 11,24). Entón, cada criatura é obxecto da tenrura do Pai, que lle dá un lugar no mundo. Ata a vida efémera do ser máis insignificante é obxecto do seu amor e, neses poucos segundos de existencia, el rodéao co seu agarimo. Dicía san Basilio Magno que o Creador é tamén «a bondade sen envexa» 44, e Dante Alighieri falaba do « amor que move o sol e as estrelas » 45. Por iso, das obras creadas ascéndese «ata a súa misericordia amorosa » 46.

78. Ao mesmo tempo, o pensamento xudeu-cristián desmitificó a natureza. Sen deixar de admirala polo seu esplendor e a súa inmensidade, xa non lle atribuíu un carácter divino. Desa maneira destácase aínda máis o noso compromiso ante ela. Un retorno á natureza non pode ser á conta da liberdade e a responsabilidade do ser humano, que é parte do mundo co deber de cultivar as súas propias capacidades para protexelo e desenvolver as súas potencialidades. Se recoñecemos o valor e a fraxilidade da natureza, e ao mesmo tempo as capacidades que o Creador nos outorgou, isto permítenos terminar hoxe co mito moderno do progreso material sen límites. Un mundo fráxil, cun ser humano a quen Deus lle confía o seu coidado, interpela a nosa intelixencia para recoñecer como deberiamos orientar, cultivar e limitar o noso poder.

79. Neste universo, conformado por sistemas abertos que entran en comunicación uns con outros, podemos descubrir innumerables formas de relación e participación. Isto leva a pensar tamén ao conxunto como aberto á transcendencia de Deus, dentro da cal se desenvolve. A fe permítenos interpretar o sentido e a beleza misteriosa do que acontece. A liberdade humana pode facer a súa achega intelixente cara a unha evolución positiva, pero tamén pode agregar novos males, novas causas de sufrimento e verdadeiros retrocesos. Isto dá lugar á apaixonante e dramática historia humana, capaz de converterse nun despregamento de liberación, crecemento, salvación e amor, ou nun camiño de decadencia e de mutua destrución. Por iso, a acción da Igrexa non só tenta lembrar o deber de coidar a natureza, senón que ao mesmo tempo «debe protexer sobre todo ao home contra a destrución de si mesmo» 47.

80. No entanto, Deus, que quere actuar connosco e contar coa nosa cooperación, tamén é capaz de sacar algún ben dos males que nós realizamos, porque «o Espírito Santo posúe unha inventiva infinita, propia da mente divina, que prové a desatar os nós dos sucesos humanos, incluso os máis complexos e impenetrables» 48.  El, dalgún modo, quixo limitarse a si mesmo ao crear un mundo necesitado de desenvolvemento, onde moitas cousas que nós consideramos males, perigos ou fontes de sufrimento, en realidade son parte das dores de parto que nos estimulan a colaborar co Creador 49. El está presente no máis íntimo de cada cousa sen condicionar a autonomía da súa criatura, e isto tamén dá lugar á lexítima autonomía das realidades terreas 50. Esa presenza divina, que asegura a permanencia e o desenvolvemento de cada ser, «é a continuación da acción creadora» 51. O Espírito de Deus encheu o universo con virtualidades que permiten que do seo mesmo das cousas poida brotar sempre algo novo: «A natureza non é outra cousa senón a razón de certa arte, concretamente a arte divina, inscrito nas cousas, polo cal as cousas mesmas se moven cara a un fin determinado. Coma se o mestre construtor de barcos puidese outorgar á madeira que puidese moverse a si mesma para tomar a forma do barco» 52.

81. O ser humano, aínda que supón tamén procesos evolutivos, implica unha novidade non explicable plenamente pola evolución doutros sistemas abertos. Cada un de nós ten en si unha identidade persoal, capaz de entrar en diálogo cos demais e co mesmo Deus. A capacidade de reflexión, a argumentación, a creatividade, a interpretación, a elaboración artística e outras capacidades inéditas mostran unha singularidade que transcende o ámbito físico e biolóxico. A novidade cualitativa que implica o xurdimiento dun ser persoal dentro do universo material supón unha acción directa de Deus, un chamado peculiar á vida e á relación dun Ti a outro ti. A partir dos relatos bíblicos, consideramos ao ser humano como suxeito, que nunca pode ser reducido á categoría de obxecto.

82. Pero tamén sería equivocado pensar que os demais seres vivos deban ser considerados como meros obxectos sometidos á arbitraria dominación humana. Cando se propón unha visión da natureza unicamente como obxecto de proveito e de interese, isto tamén ten serias consecuencias na sociedade. A visión que consolida a arbitrariedade do máis forte propiciou inmensas desigualdades, inxustizas e violencia para a maioría da humanidade, porque os recursos pasan a ser do primeiro que chega ou do que ten máis poder: o gañador leva todo. O ideal de harmonía, de xustiza, de fraternidade e de paz que propón Xesús está nas antípodas de semellante modelo, e así o expresaba con respecto aos poderes da súa época: «Os poderosos das nacións domínanas como señores absolutos, e os grandes oprímenas co seu poder. Que non sexa así entre vós, senón que o que queira ser grande sexa o servidor » (Mt 20,25-26).

83. O fin da marcha do universo está na plenitude de Deus, que xa foi alcanzada por Cristo resucitado, eixo da maduración universal  53. Así agregamos un argumento máis para rexeitar todo dominio despótico e irresponsable do ser humano sobre as demais criaturas. O fin último das demais criaturas non somos nós. Pero todas avanzan, xunto connosco e a través de nós, cara ao termo común, que é Deus, nunha plenitude transcendente onde Cristo resucitado abraza e ilumina todo. Porque o ser humano, dotado de intelixencia e de amor, e atraído pola plenitude de Cristo, está chamado a reconducir todas as criaturas ao seu Creador.

CAPÍTULO 2 - YOUTUBE