LAUDATO SI´: Capítulo 1-V,VI,VII (3ª parte)

V. Inequidade planetaria

48. O ambiente humano e o ambiente natural degrádanse xuntos, e non poderemos afrontar adecuadamente a degradación ambiental se non prestamos atención a causas que teñen que ver coa degradación humana e social. De feito, a deterioración do ambiente e o da sociedade afectan dun modo especial aos máis débiles do planeta: «Tanto a experiencia común da vida ordinaria como a investigación científica demostran que os máis graves efectos de todas as agresións ambientais sófreos a xente máis pobre ». 26

Por exemplo, o esgotamento das reservas ictícolas prexudica especialmente a quen vive da pesca artesanal e non ten como substituíla, a contaminación da auga afecta particularmente aos máis pobres que non teñen posibilidade de comprar auga envasada, e a elevación do nivel do mar afecta principalmente ás poboacións costeiras empobrecidas que non teñen onde trasladarse. O impacto dos desaxustes actuais maniféstase tamén na morte prematura de moitos pobres, nos conflitos xerados por falta de recursos e en tantos outros problemas que non teñen espazo suficiente nas axendas do mundo.27

26 Conferencia Episcopal Boliviana, Carta pastoral sobre medio ambiente e desenvolvemento humano en Bolivia O universo, don de Deus para a vida (2012), 17.

27 Cf. Conferencia Episcopal Alemana. Comisión para Asuntos Sociais, Der Klimawandel: Brennpunkt globaler, intergenerationeller und ökologischer Gerechtigkeit (setembro 2006), 28-30.

49. Quixese advertir que non adoita haber conciencia clara dos problemas que afectan particularmente aos excluídos. Eles son a maior parte do planeta, miles de millóns de persoas. Hoxe están presentes nos debates políticos e económicos internacionais, pero frecuentemente parece que os seus problemas se expoñen como un apéndice, como unha cuestión que se engade case por obrigación ou de maneira periférica, se é que non llos considera un mero dano colateral. De feito, á hora da actuación concreta, quedan frecuentemente no último lugar. Iso débese en parte a que moitos profesionais, formadores de opinión, medios de comunicación e centros de poder están situados lonxe deles, en áreas urbanas illadas, sen tomar contacto directo cos seus problemas. Viven e reflexionan desde a comodidade dun desenvolvemento e dunha calidade de vida que non están ao alcance da maioría da poboación mundial. Esta falta de contacto físico e de encontro, ás veces favorecida pola desintegración das nosas cidades, axuda a cauterizar a conciencia e a ignorar parte da realidade en análises nesgadas. Isto ás veces convive cun discurso « verde ». Pero hoxe non podemos deixar de recoñecer que unha verdadeira formulación ecolóxica convértese sempre nun formulación social, que debe integrar a xustiza nas discusións sobre o ambiente, para escoitar tanto o clamor da terra como o clamor dos pobres.

50. En lugar de resolver os problemas dos pobres e de pensar nun mundo diferente, algúns atinan só a propor unha redución da natalidade. Non faltan presións internacionais aos países en desenvolvemento, condicionando axudas económicas a certas políticas de «saúde reprodutiva ». Pero, «aínda que é certo que a desigual distribución da poboación e dos recursos dispoñibles crean obstáculos ao desenvolvemento e ao uso sustentable do ambiente, debe recoñecerse que o crecemento demográfico é plenamente compatible cun desenvolvemento integral e solidario».28 Culpar ao aumento da poboación e non ao consumismo extremo e selectivo dalgúns é un modo de non enfrontar os problemas. Preténdese lexitimar así o modelo distributivo actual, onde unha minoría crese co dereito de consumir nunha proporción que sería imposible xeneralizar, porque o planeta non podería nin sequera conter os residuos de semellante consumo. Ademais, sabemos que se desperdicia aproximadamente un terzo dos alimentos que se producen, e «o alimento que se refuga é coma se roubásese da mesa do pobre ».29 De calquera xeito, é certo que hai que prestar atención ao desequilibrio na distribución da poboación sobre o territorio, tanto no nivel nacional como no global, porque o aumento do consumo levaría a situacións rexionais complexas, polas combinacións de problemas ligados á contaminación ambiental, ao transporte, ao tratamento de residuos, á perda de recursos, á calidade de vida.

28 Consello Pontificio Xustiza e Paz, Compendio da Doctrina Social da Igrexa, 483.

29 Catequese (5 junio 2013): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (7 xuño 2013), p. 12.

51. A inequidade non afecta só a individuos, senón a países enteiros, e obriga a pensar nunha ética das relacións internacionais. Porque hai unha verdadeira «débeda ecolóxica », particularmente entre o Norte e o Sur, relacionada con desequilibrios comerciais con consecuencias no ámbito ecolóxico, así como co uso desproporcionado dos recursos naturais levado a cabo historicamente por algúns países. As exportacións dalgunhas materias primas para satisfacer os mercados no Norte industrializado ten producido danos locais, como a contaminación con mercurio na minería do ouro ou con dióxido de xofre na do cobre. Especialmente hai que computar o uso do espazo ambiental de todo o planeta para depositar residuos gaseosos que se foron acumulando durante dous séculos e xeraron unha situación que agora afecta a todos os países do mundo. O quecemento orixinado polo enorme consumo dalgúns países ricos ten repercusións nos lugares máis pobres da terra, especialmente en África, onde o aumento da temperatura unido á seca fai estragos no rendemento dos cultivos. A isto agréganse os danos causados pola exportación cara aos países en desenvolvemento de residuos sólidos e líquidos tóxicos, e pola actividade contaminante de empresas que fan nos países menos desenvolvidos o que non poden facer nos países que lles achegan capital: «Constatamos que con frecuencia as empresas que obran así son multinacionais, que fan aquí o que non se lles permite en países desenvolvidos ou do chamado primeiro mundo. Xeralmente, ao cesar as súas actividades e ao retirarse, deixan grandes pasivos humanos e ambientais, como a desocupación, pobos sen vida, esgotamento dalgunhas reservas naturais, deforestación, empobrecimiento da agricultura e gandaría local, cráteres, cerros triturados, ríos contaminados e algunhas poucas obras sociais que xa non se poden soster». 30

30 Bispos da rexión de Patagonia-Comahue (Argentina), Mensaxe de Nadal (decembro 2009), 2.

52. A débeda externa dos países pobres converteuse nun instrumento de control, pero non ocorre o mesmo coa débeda ecolóxica. De diversas maneiras, os pobos en vías de desenvolvemento, onde se atopan as máis importantes reservas da biosfera, seguen alimentando o desenvolvemento dos países máis ricos á conta do seu presente e do seu futuro. A terra dos pobres do Sur é rica e pouco contaminada, pero o acceso á propiedade dos bens e recursos para satisfacer as súas necesidades vitais estalles vedado por un sistema de relacións comerciais e de propiedade estruturalmente perverso. É necesario que os países desenvolvidos contribúan a resolver esta débeda limitando de maneira importante o consumo de enerxía non renovable e achegando recursos aos países máis necesitados para apoiar políticas e programas de desenvolvemento sustentable. As rexións e os países máis pobres teñen menos posibilidades de adoptar novos modelos en orde a reducir o impacto ambiental, porque non teñen a capacitación para desenvolver os procesos necesarios e non poden cubrir os custos. Por iso, hai que manter con claridade a conciencia de que no cambio climático hai responsabilidades diversificadas e, como dixeron os Bispos de Estados Unidos, corresponde enfocarse «especialmente nas necesidades dos pobres, débiles e vulnerables, nun debate a miúdo dominado por intereses máis poderosos». 31 Necesitamos fortalecer a conciencia de que somos unha soa familia humana. Non hai fronteiras nin barreiras políticas ou sociais que nos permitan illarnos, e por iso mesmo tampouco hai espazo para a globalización da indiferenza.

31 Conferencia dos Bispos Católicos dos Estados Unidos, Global Climate Change: A Plea for Dialogue, Prudence and the Common Good (15 xuño 2001).

VI. A debilidade das reaccións

 53. Estas situacións provocan o xemido da irmá terra, que se une ao xemido dos abandonados do mundo, cun clamor que nos reclama outro rumbo. Nunca maltratamos e magoamos a nosa casa común como nos últimos dous séculos. Pero estamos chamados a ser os instrumentos do Pai Deus para que o noso planeta sexa o que el soñou ao crealo e responda o seu proxecto de paz, beleza e plenitude. O problema é que non dispomos aínda da cultura necesaria para enfrontar esta crise e fai falla construír liderados que marquen camiños, buscando atender as necesidades das xeracións actuais incluíndo a todos, sen prexudicar ás xeracións futuras. Vólvese indispensable crear un sistema normativo que inclúa límites infranqueables e asegure a protección dos ecosistemas, antes que as novas formas de poder derivadas do paradigma tecnoeconómico terminen arrasando non só coa política senón tamén coa liberdade e a xustiza.

54. Chama a atención a debilidade da reacción política internacional. O sometemento da política ante a tecnoloxía e as finanzas móstrase no fracaso dos Cumes mundiais sobre medio ambiente. Hai demasiados intereses particulares e moi facilmente o interese económico chega a prevalecer sobre o ben común e a manipular a información para non ver afectados os seus proxectos. Nesta liña, o Documento de Aparecida reclama que « nas intervencións sobre os recursos naturais non predominen os intereses de grupos económicos que arrasan irracionalmente as fontes de vida ». 32 A alianza entre a economía e a tecnoloxía termina deixando fóra o que non forme parte dos seus intereses inmediatos. Así só poderían esperarse algunhas declamaciones superficiais, accións filantrópicas illadas, e aínda esforzos por mostrar sensibilidade cara ao medio ambiente, cando na realidade calquera intento das organizacións sociais por modificar as cousas será visto como unha molestia provocada por ilusos románticos ou como un obstáculo a sortear.

32 V Conferencia Xeral do Episcopado Latinoamericano e do Caribe, Documento de Aparecida (29 xuño 2007), 471.

55. Aos poucos, algúns países poden mostrar avances importantes, o desenvolvemento de controis máis eficientes e unha loita máis sincera contra a corrupción. Hai máis sensibilidade ecolóxica nas poboacións, aínda que non alcanza para modificar os hábitos daniños de consumo, que non parecen ceder senón que se amplían e desenvolven. É o que sucede, para dar só un sinxelo exemplo, co crecente aumento do uso e da intensidade dos acondicionadores de aire. Os mercados, procurando un beneficio inmediato, estimulan aínda máis a demanda. Se alguén observase desde fóra a sociedade planetaria, asombraríase ante semellante comportamento que ás veces parece suicida.

56. Mentres tanto, os poderes económicos continúan xustificando o actual sistema mundial, onde priman unha especulación e unha procura da renda financeira que tenden a ignorar todo contexto e os efectos sobre a dignidade humana e o medio ambiente. Así se manifesta que a degradación ambiental e a degradación humana e ética están intimamente unidas. Moitos dirán que non teñen conciencia de realizar accións inmorais, porque a distracción constante quítanos a valentía de advertir a realidade dun mundo limitado e finito. Por iso, hoxe « calquera cousa que sexa fráxil, como o medio ambiente, queda indefensa ante os intereses do mercado divinizado, convertidos en regra absoluta ». 33

33 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 56: AAS 105 (2013), 1043.

57. É previsible que, ante o esgotamento dalgúns recursos, se vaia creando un escenario favorable para novas guerras, disfrazadas detrás de nobres reivindicacións. A guerra sempre produce danos graves ao medio ambiente e á riqueza cultural das poboacións, e os riscos axigántanse cando se pensa nas armas nucleares e nas armas biolóxicas. Porque, « a pesar de que determinados acordos internacionais prohíban a guerra química, bacteriolóxica e biolóxica, de feito nos laboratorios séguese investigando para o desenvolvemento de novas armas ofensivas, capaces de alterar os equilibrios naturais». 34 Requírese da política unha maior atención para previr e resolver as causas que poidan orixinar novos conflitos. Pero o poder conectado coas finanzas é o que máis se resiste a este esforzo, e os deseños políticos non adoitan ter amplitude de miras. Para que se quere preservar hoxe un poder que será lembrado pola súa incapacidade de intervir cando era urxente e necesario facelo?

34 Xoán Paulo II, Mensaxe para a Xornada Mundial da Paz 1990, 12: AAS 82 (1990), 154.

58. Nalgúns países hai exemplos positivos de logros na mellora do ambiente, como a purificación dalgúns ríos que estiveron contaminados durante moitas décadas, ou a recuperación de bosques autóctonos, ou o embelecemento de paisaxes con obras de saneamento ambiental, ou proxectos edilicios de gran valor estético, ou avances na produción de enerxía non contaminante, na mellora do transporte público. Estas accións non resolven os problemas globais, pero confirman que o ser humano aínda é capaz de intervir positivamente. Como foi creado para amar, no medio dos seus límites brotan inevitablemente xestos de xenerosidade, solidariedade e coidado.

59. Ao mesmo tempo, crece unha ecoloxía superficial ou aparente que consolida un certo adormecemento e unha alegre irresponsabilidade. Como adoita suceder en épocas de profundas crises, que requiren decisións valentes, temos a tentación de pensar que o que está a ocorrer non é certo. Se miramos a superficie, máis aló dalgúns signos visibles de contaminación e de degradación, parece que as cousas non fosen tan graves e que o planeta podería persistir por moito tempo nas actuais condicións. Este comportamento evasivo sérvenos para seguir cos nosos estilos de vida, de produción e de consumo. É o modo como o ser humano arránxallas para alimentar tódolos vicios autodestructivos: tentando non velos, loitando para non recoñecelos, postergando as decisións importantes, actuando coma se nada ocorrese.

VII. Diversidade de opinións

60. Finalmente, recoñezamos que se desenvolveron diversas visións e liñas de pensamento acerca da situación e das posibles solucións. Nun extremo, algúns sosteñen custe o que custe o mito do progreso e afirman que os problemas ecolóxicos resolveranse simplemente con novas aplicacións técnicas, sen consideracións éticas nin cambios de fondo. No outro extremo, outros entenden que o ser humano, con calquera das súas intervencións, só pode ser unha ameaza e prexudicar ao ecosistema mundial, polo cal convén reducir a súa presenza no planeta e impedirlle todo tipo de intervención. Entre estes extremos, a reflexión debería identificar posibles escenarios futuros, porque non hai un só camiño de solución. Isto daría lugar a diversos achegues que poderían entrar en diálogo cara a respostas integrais.

 

61. Sobre moitas cuestións concretas a Igrexa non ten por que propor unha palabra definitiva e entende que debe escoitar e promover o debate honesto entre os científicos, respectando a diversidade de opinións. Pero basta mirar a realidade con sinceridade para ver que hai unha gran deterioración da nosa casa común. A esperanza convídanos a recoñecer que sempre hai unha saída, que sempre podemos reorientar o rumbo, que sempre podemos facer algo para resolver os problemas. Con todo, parecen advertirse síntomas dun punto de crebe, por mor da gran velocidade dos cambios e da degradación, que se manifestan tanto en catástrofes naturais rexionais como en crises sociais ou mesmo financeiras, dado que os problemas do mundo non poden analizarse nin explicarse de forma illada. Hai rexións que xa están especialmente en risco e, máis aló de calquera predición catastrófica, o certo é que o actual sistema mundial é insustentable desde diversos puntos de vista, porque deixamos de pensar nos fins da acción humana: « Se a mirada percorre as rexións do noso planeta, enseguida nos decatamo de que a humanidade defraudou as expectativas divinas». 35

35 Id., Catequese (17 enero 2001), 3: L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (19 xaneiro 2001), p. 12.