LAUDATO SI´: Capítulo 1-III,IV (2ª parte)

III. Pérdida de biodiversidade

32. Os recursos da terra tamén están a ser depredados por mor de formas inmediatistas de entender a economía e a actividade comercial e produtiva. A perda de selvas e bosques implica ao mesmo tempo a perda de especies que poderían significar no futuro recursos sumamente importantes, non só para a alimentación, senón tamén para a curación de enfermidades e para múltiples servizos. As diversas especies conteñen xenes que poden ser recursos claves para resolver no futuro algunha necesidade humana ou para regular algún problema ambiental.

33. Pero non basta pensar nas distintas especies só como eventuais «recursos» explotables, esquecendo que teñen un valor en si mesmas. Cada ano desaparecen miles de especies vexetais e animais que xa non poderemos coñecer, que os nosos fillos xa non poderán ver, perdidas para sempre. A inmensa maioría extínguense por razóns que teñen que ver con algunha acción humana. Pola nosa causa, miles de especies xa non darán gloria a Deus coa súa existencia nin poderán comunicarnos a súa propia mensaxe. Non temos dereito.

34. Posiblemente nos inquieta saber da extinción dun mamífero ou dunha ave, pola súa maior visibilidade. Pero para o bo funcionamento dos ecosistemas tamén son necesarios os fungos, as algas, os vermes, os insectos, os réptiles e a innumerable variedade de microorganismos. Algunhas especies pouco numerosas, que adoitan pasar desapercibidas, xogan un rol crítico fundamental para estabilizar o equilibrio dun lugar. É verdade que o ser humano debe intervir cando un xeosistema entra en estado crítico, pero hoxe o nivel de intervención humana nunha realidade tan complexa como a natureza é tal, que os constantes desastres que o ser humano ocasiona provocan unha nova intervención súa, de tal modo que a actividade humana faise omnipresente, con todos os riscos que isto implica. Adoita crearse un círculo vicioso onde a intervención do ser humano para resolver unha dificultade moitas veces agrava máis a situación. Por exemplo, moitos paxaros e insectos que desaparecen por mor dos agrotóxicos creados pola tecnoloxía son útiles á mesma agricultura, e a súa desaparición deberá ser substituída con outra intervención tecnolóxica, que posiblemente traerá novos efectos nocivos. Son loables e ás veces admirables os esforzos de científicos e técnicos que tratan de achegar solucións aos problemas creados polo ser humano. Pero mirando o mundo advertimos que este nivel de intervención humana, frecuentemente ao servizo das finanzas e do consumismo, fai que a terra en que vivimos en realidade se volva menos rica e bela, cada vez máis limitada e gris, mentres ao mesmo tempo o desenvolvemento da tecnoloxía e das ofertas de consumo segue avanzando sen límite. Deste xeito, parece que pretendésemos substituír unha beleza irreemplazable e irrecuperable, por outra creada por nós.

35. Cando se analiza o impacto ambiental dalgún emprendimiento, adóitase atender aos efectos no chan, na auga e no aire, pero non sempre se inclúe un estudo coidadoso sobre o impacto na biodiversidade, coma se a perda dalgunhas especies ou de grupos animais ou vexetais fose algo de pouca relevancia. As estradas, os novos cultivos, os alambrados, os encoros e outras construcións van tomando posesión dos hábitats e ás veces os fragmentan de tal maneira que as poboacións de animais xa non poden migrar nin desprazarse libremente, de modo que algunhas especies entran en risco de extinción. Existen alternativas que polo menos mitigan o impacto destas obras, como a creación de corredores biolóxicos, pero en poucos países advírtese este coidado e esta previsión. Cando se explotan comercialmente algunhas especies, non sempre se estuda a súa forma de crecemento para evitar a súa diminución excesiva co consecuente desequilibrio do ecosistema.

36. O coidado dos ecosistemas supón unha mirada que vaia máis aló do inmediato, porque cando só se busca un rédito económico rápido e fácil, a ninguén lle interesa realmente a súa preservación. Pero o custo dos danos que se ocasionan polo descoido egoísta é moitísimo máis alto que o beneficio económico que se poida obter. No caso da perda ou o dano grave dalgunhas especies, estamos a falar de valores que exceden todo cálculo. Por iso, podemos ser testemuñas mudas de gravísimas inequidades cando se pretende obter importantes beneficios facendo pagar ao resto da humanidade, presente e futura, os altísimos custos da degradación ambiental.

37. Algúns países avanzaron na preservación eficaz de certos lugares e zonas -na terra e nos océanos- onde se prohibe toda intervención humana que poida modificar a súa fisonomía ou alterar a súa constitución orixinal. No coidado da biodiversidade, os especialistas insisten na necesidade de pór especial atención ás zonas máis ricas en variedade de especies, en especies endémicas, pouco frecuentes ou con menor grao de protección efectiva. Hai lugares que requiren un coidado particular pola súa enorme importancia para o ecosistema mundial, ou que constitúen importantes reservas de auga e así aseguran outras formas de vida.

38. Mencionemos, por exemplo, eses pulmóns do planeta repletos de biodiversidade que son a Amazonia e a conca fluvial do Congo, ou os grandes acuíferos e os glaciares. Non se ignora a importancia deses lugares para a totalidade do planeta e para o futuro da humanidade. Os ecosistemas das selvas tropicais teñen unha biodiversidade cunha enorme complexidade, case imposible de recoñecer integralmente, pero cando esas selvas son queimadas ou arrasadas para desenvolver cultivos, en poucos anos pérdense innumerables especies, cando non se converten en áridos desertos. Con todo, un delicado equilibrio imponse á hora de falar sobre estes lugares, porque tampouco se poden ignorar os enormes intereses económicos internacionais que, baixo o pretexto de coidalos, poden atentar contra as soberanías nacionais. De feito, existen «propostas de internacionalización da Amazonia, que só serven aos intereses económicos das corporacións transnacionales». 24 É loable a tarefa de organismos internacionais e de organizacións da sociedade civil que sensibilizan ás poboacións e cooperan críticamente, tamén utilizando lexítimos mecanismos de presión, para que cada goberno cumpra co seu propio e indelegable deber de preservar o ambiente e os recursos naturais do seu país, sen venderse a intereses espurios locais ou internacionais. 

24 V Conferencia Xeral do Episcopado Latinoamericano e do Caribe, Documento de Aparecida (29 xuño 2007), 86.

39. A substitución da flora silvestre por áreas forestadas con árbores, que xeralmente son monocultivos, tampouco adoita ser obxecto dunha adecuada análise. Porque pode afectar gravemente a unha biodiversidade que non é albergada polas novas especies que se implantan. Tamén os humidais, que son transformados en terreo de cultivo, perden a enorme biodiversidade que acollían. Nalgunhas zonas costeiras, é preocupante a desaparición dos ecosistemas constituídos por manglares.

40. Os océanos non só conteñen a maior parte da auga do planeta, senón tamén a maior parte da vasta variedade de seres viventes, moitos deles aínda descoñecidos para nós e ameazados por diversas causas. Por outra banda, a vida nos ríos, lagos, mares e océanos, que alimenta a gran parte da poboación mundial, vese afectada polo descontrol na extracción dos recursos pesqueiros, que provoca diminucións drásticas dalgunhas especies. Aínda seguen desenvolvéndose formas selectivas de pesca que desperdician gran parte das especies recollidas. Están especialmente ameazados organismos mariños que non temos en conta, como certas formas de plancto que constitúen un compoñente moi importante na cadea alimentaria mariña, e das cales dependen, en definitiva, especies que utilizamos para alimentarnos.

41. Penetrándonos nos mares tropicais e subtropicales, atopamos as barreiras de coral, que equivalen ás grandes selvas da terra, porque hospedan aproximadamente un millón de especies, incluíndo peixes, cangrexos, moluscos, esponxas, algas, etc. Moitas das barreiras de coral do mundo hoxe xa son estériles ou están nun continuo estado de declinación: «Quen converteu o marabilloso mundo mariño en cemiterios subacuáticos desposuídos de vida e de cor?». 25 Este fenómeno débese en gran parte á contaminación que chega ao mar como resultado da deforestación, dos monocultivos agrícolas, das verteduras industriais e de métodos destrutivos de pesca, especialmente os que utilizan cianuro e dinamita. Agrávase polo aumento da temperatura dos océanos. Todo isto axúdanos a darnos conta de que calquera acción sobre a natureza pode ter consecuencias que non advertimos a primeira ollada, e que certas formas de explotación de recursos fanse á conta dunha degradación que finalmente chega até o fondo dos océanos. 

25 Conferencia dos Bispos Católicos de Filipinas, Carta pastoral What is Happening to our Beautiful Land? (29 xaneiro 1988).

42. É necesario investir moito máis en investigación para entender mellor o comportamento dos ecosistemas e analizar adecuadamente as diversas variables de impacto de calquera modificación importante do ambiente. Porque todas as criaturas están conectadas, cada unha debe ser valorada con afecto e admiración, e tódolos seres necesitámonos uns a outros. Cada territorio ten unha responsabilidade no coidado desta familia, polo cal debería facer un coidadoso inventario das especies que alberga en orde a desenvolver programas e estratexias de protección, coidando con especial preocupación ás especies en vías de extinción.

IV. Deterioro da calidade da vida humana e degradación social

43. Se temos en conta que o ser humano tamén é unha criatura deste mundo, que ten dereito a vivir e a ser feliz, e que ademais ten unha dignidade especialísima, non podemos deixar de considerar os efectos da degradación ambiental, do actual modelo de desenvolvemento e da cultura do descarte na vida das persoas.

44. Hoxe advertimos, por exemplo, o crecemento desmedido e desordenado de moitas cidades que se fixeron insalubres para vivir, debido non soamente á contaminación orixinada polas emisións tóxicas, senón tamén ao caos urbano, aos problemas do transporte e á contaminación visual e acústica. Moitas cidades son grandes estruturas ineficientes que gastan enerxía e auga en exceso. Hai barrios que, aínda que fosen construídos recentemente, están conxestionados e desordenados, sen espazos verdes suficientes. Non é propio de habitantes deste planeta vivir cada vez máis alagados de cemento, asfalto, vidro e metais, privados do contacto físico coa natureza.

45. Nalgúns lugares, rurais e urbanos, a privatización dos espazos fixo que o acceso dos cidadáns a zonas de particular beleza se volvese difícil. Noutros, créanse urbanizacións « ecolóxicas» só ao servizo duns poucos, onde se procura evitar que outros entren a molestar unha tranquilidade artificial. Adoita atoparse unha cidade bela e chea de espazos verdes ben coidados nalgunhas áreas «seguras», pero non tanto en zonas menos visibles, onde viven os descartables da sociedade.

46. Entre os compoñentes sociais do cambio global inclúense os efectos laborais dalgunhas innovacións tecnolóxicas, a exclusión social, a inequidad na dispoñibilidade e o consumo de enerxía e doutros servizos, a fragmentación social, o crecemento da violencia e o xurdimento de novas formas de agresividade social, o narcotráfico e o consumo crecente de drogas entre os máis novos, a perda de identidade. Son signos, entre outros, que mostran que o crecemento dos últimos dous séculos non significou en todos os seus aspectos un verdadeiro progreso integral e unha mellora da calidade de vida. Algúns destes signos son ao mesmo tempo síntomas dunha verdadeira degradación social, dunha silenciosa ruptura dos lazos de integración e de comuñón social.

47. A isto agréganse as dinámicas dos medios do mundo dixital que, cando se converten en omnipresentes, non favorecen o desenvolvemento dunha capacidade de vivir sabiamente, de pensar en profundidade, de amar con xenerosidade. Os grandes sabios do pasado, neste contexto, correrían o risco de apagar a súa sabedoría no medio do ruído dispersivo da información. Isto esíxenos un esforzo para que eses medios se traduzan nun novo desenvolvemento cultural da humanidade e non nunha deterioración da súa riqueza máis profunda. A verdadeira sabedoría, produto da reflexión, do diálogo e do encontro xeneroso entre as persoas, non se consegue cunha mera acumulación de datos que termina saturando e obnubilando, nunha especie de contaminación mental. Ao mesmo tempo, tenden a substituírse as relacións reais cos demais, con todos os desafíos que implican, por un tipo de comunicación mediada por internet.  Isto permite seleccionar internet. Isto permite seleccionar ou eliminar as relacións segundo o noso arbitrio, e así adoita xerarse un novo tipo de emocións artificiais, que teñen que ver máis con dispositivos e pantallas que coas persoas e a natureza. Os medios actuais permiten que nos comuniquemos e que compartamos coñecementos e afectos. Con todo, ás veces tamén nos impiden tomar contacto directo coa angustia, co tremor, coa alegría do outro e coa complexidade da súa experiencia persoal. Por iso non debería chamar a atención que, xunto coa abafadora oferta destes produtos, se desenvolva unha profunda e melancólica insatisfacción nas relacións interpersoais, ou un daniño illamento.