Instrución p.2: A conversión pastoral da comunidade parroquial ao servizo da misión evanxelizadora da Igrexa

 V. “Comunidade de comunidades”:

a parroquia inclusiva, evanxelizadora e atenta aos pobres

27. O suxeito da acción misioneira e evanxelizadora da Igrexa é sempre o Pobo de Deus no seu conxunto. De feito, o Código de Dereito Canónico resalta que a parroquia non se identifica cun edificio ou un conxunto de estruturas, senón cunha determinada comunidade de fieis, na cal o párroco é o pastor propio[30]. Respecto diso, o Papa Francisco lembra que «A parroquia é presenza eclesial no territorio, ámbito da escoita da Palabra, do crecemento da vida cristiá, do diálogo, do anuncio, da caridade xenerosa, da adoración e da celebración», e afirma que ela «é comunidade de comunidades»[31].

28. Os diferentes compoñentes nos que a parroquia se articula están chamados á comuñón e á unidade. Na medida en que cada un, recibindo a súa propia complementariedade, a pon ao servizo da comunidade, por unha banda, pódese apreciar a plena realización do ministerio como pastores tanto do párroco como dos sacerdotes que colaboran e, por outro, emerxe a peculiaridade dos diversos carismas dos diáconos, as persoas consagradas e os laicos, para que cada un traballe na construción do único corpo (cfr. 1 Cor 12,12).

29. A parroquia, por tanto, é unha comunidade convocada polo Espírito Santo, para anunciar a Palabra de Deus e facer renacer novos fillos na fonte bautismal; reunida polo seu pastor, celebra o memorial da paixón, morte e resurrección do Señor, e dá testemuño da fe na caridade, vivindo nun estado permanente de misión, para que a ninguén lle falte a mensaxe salvadora, que dá a vida.

Respecto diso, o Papa Francisco exprésase así: «A parroquia non é unha estrutura caduca; precisamente porque ten unha gran plasticidade, pode tomar formas moi diversas que requiren a docilidade e a creatividade misioneira do Pastor e da comunidade. Aínda que certamente non é a única institución evanxelizadora, se é capaz de reformarse e adaptarse continuamente, seguirá sendo “a mesma Igrexa que vive entre as casas dos seus fillos e das súas fillas”. Isto supón que realmente estea en contacto cos fogares e coa vida do pobo, e non se converta nunha prolixa estrutura separada da xente ou nun grupo de selectos que se miran a si mesmos. […] Pero temos que recoñecer que o chamado á revisión e renovación das parroquias aínda non deu suficientes froitos, en orde a que estean aínda máis preto da xente, que sexan ámbitos de viva comuñón e participación, e se orienten completamente á misión»[32].

30. Non poden ser alleos á parroquia o “estilo espiritual e eclesial dos santuarios” - verdadeiros e propios “postos de avanzada misioneira” - caracterizado pola acollida, a vida de oración e o silencio que dá descanso ao espírito, así como pola celebración do sacramento da reconciliación e o servizo aos pobres. As peregrinacións que as comunidades parroquiais realizan a diversos santuarios son medios preciosos para crecer en comuñón fraterna e, ao regresar a casa, fan que os espazos de vida cotiá sexan máis abertos e acolledores[33].

31. Neste sentido, pódese dicir que o santuario reúne o conxunto de características e de servizos que, analogamente, tamén unha parroquia debe ter, representando para moitos crentes a meta desexada da súa procura interior e o lugar onde se atopa co rostro de Cristo misericordioso e cunha Igrexa acolledora.

Nos santuarios poden redescubrir “a unción do Santo” (1 Xn 2,20), é dicir, a súa propia consagración bautismal. Nestes lugares apréndese a celebrar con fervor, na liturxia, o misterio da presenza de Deus no medio do seu pobo, a beleza da misión evanxelizadora de cada bautizado e a chamada a traducila en caridade nos lugares onde cada un vive[34].

32. A parroquia, como “santuario” aberto a todos e chamada a chegar a todos sen excepción, lembra que os pobres e os excluídos sempre deben ter un lugar privilexiado no corazón da Igrexa. Como afirmaba Benedito XVI: «Os pobres son os destinatarios privilexiados do Evanxeo»[35]. Á súa vez, o Papa Francisco escribiu que «a nova evanxelización é unha invitación a recoñecer a forza salvífica das súas vidas e a polos no centro do camiño da Igrexa. Estamos chamados a descubrir a Cristo neles, a prestarlles a nosa voz nas súas causas, pero tamén a ser os seus amigos, a escoitalos, a interpretalos e a recoller a misteriosa sabedoría que Deus quere comunicarnos a través de eles»[36].

33. A miúdo, a comunidade parroquial é o primeiro lugar de encontro humano e persoal dos pobres co rostro da Igrexa. En particular, os sacerdotes, os diáconos e as persoas consagradas son quen deben mostrar compaixón pola “carne ferida”[37] dos irmáns, visitándoos na enfermidade, apoiando ás persoas e familias sen traballo, abrindo a porta a todos cuantos pasan algunha necesidade. Coa mirada posta nos últimos, a comunidade parroquial evanxeliza e déixase evanxelizar polos pobres, redescubriendo así a implicación social do anuncio nos seus diferentes ámbitos[38], sen esquecer a “regra suprema” da caridade, en base á cal seremos xulgados[39].

 

 

[30] Cfr. C.I.C., cans. 515; 518; 519.

[31] Evangelii gaudium, n. 28: AAS 105 (2013), 1031-1032.

[32] Ibíd.

[33] Cfr. Francisco, Exhortación apostólica post-sinodal Christus vivit (25 de marzo de 2019), n. 238, Cidade do Vaticano 2019.

[34] Cfr. Ide, Bula Misericordiae vultus (11 de abril de 2015), n. 3: AAS 107 (2015), 400-401.

[35] Benedito XVI, Discurso aos Bispos de Brasil (11 de maio de 2007), n. 3: Insegnamenti III/1 (2007), 826.

[36] Evangelii gaudium, n. 198: AAS 105 (2013), 1103.

[37] Cfr. Francisco, Meditación cotiá en Santa Marta (30 de outubro de 2017).

[38] Cfr. Evangelii gaudium, nn. 186-216: AAS 105 (2013), 1098-1109.

[39] Cfr. Gaudete et exsultate, nn. 95-99: AAS 110 (2018), 1137-1138.

 

 

VI. Da conversión das persoas á das estruturas

34. No seu proceso de renovación e reestruturación, a parroquia debe evitar o risco de caer nunha excesiva e burocrática organización de eventos e nun ofrecemento de servizos, que non responden á dinámica da evanxelización, senón ao criterio de autoconservación[40].

Citando a San Paulo VI, o Papa Francisco, coa súa habitual parresia, fixo presente que «a Igrexa debe profundar na conciencia de si mesma, debe meditar sobre o misterio que lle é propio […] Hai estruturas eclesiais que poden chegar a condicionar un dinamismo evanxelizador; igualmente as boas estruturas serven cando hai unha vida que as anima, as sostén e as xulga. Sen vida nova e auténtico espírito evanxélico, sen “fidelidade da Igrexa á propia vocación”, calquera estrutura nova corrómpese en pouco tempo»[41].

35. A conversión das estruturas, que a parroquia debe proporse, require en primeiro lugar un cambio de mentalidade e unha renovación interior, sobre todo daqueles que están chamados á responsabilidade da guía pastoral. Para ser fieis ao mandato de Cristo, os pastores, e en modo particular os párrocos, “principais colaboradores do Bispo”[42], deben advertir con urxencia a necesidade dunha reforma misioneira da pastoral.

36. Tendo presente canto a comunidade cristiá está vinculada coa súa propia historia e cos seus afectos, cada pastor non debe esquecer que a fe do Pobo de Deus está en relación coa memoria tanto familiar como comunitaria. Con moita frecuencia, o lugar sacro evoca momentos significativos da vida das xeracións pasadas, rostros e eventos que marcaron itinerarios persoais e familiares. Para evitar traumas e feridas, é importante que os procesos de reestruturación das comunidades parroquiais e, ás veces, tamén diocesanas, se realicen con flexibilidade e gradualidade.

En referencia á reforma da Curia Romana, o Papa Francisco fai fincapé en que a gradualidade «é o resultado do indispensable discernimiento que implica un proceso histórico, prazo de tempo e de etapas, verificación, correccións, probas, aprobacións “ad experimentum”. Nestes casos, por tanto, non se trata de indecisión senón de flexibilidade necesaria para lograr unha verdadeira reforma»[43]. Trátase de estar atentos a non “forzar os tempos”, querendo levar a cabo as reformas apresuradamente e con criterios xenéricos, que obedecen a razóns elaboradas “nun escritorio”, esquecendo ás persoas concretas que habitan no territorio. De feito, cada proxecto debe situarse na vida real dunha comunidade e inserirse nela sen traumas, cunha necesaria fase previa de consultas; logo, o seu implementación progresiva e, finalmente, unha avaliación.

37. Esta renovación, por suposto, non só concierne ao párroco, nin pode ser imposta desde arriba, excluíndo ao Pobo de Deus. A conversión pastoral das estruturas implica a conciencia de que «o Santo Pobo fiel de Deus está unxido coa graza do Espírito Santo; por tanto, á hora de reflexionar, pensar, avaliar, discernir, debemos estar moi atentos a esta unción. Cada vez que como Igrexa, como pastores, como consagrados, esquecemos esta certeza, erramos o camiño. Cada vez que tentamos suplantar, acalar, ningunear, ignorar ou reducir a pequenas elites ao Pobo de Deus na súa totalidade e diferenzas, construímos comunidades, plans pastorais, acentuacións teolóxicas, espiritualidades, estruturas sen raíces, sen historia, sen rostros, sen memoria, sen corpo; en definitiva, sen vida. Desenraizarnos da vida do pobo de Deus precipítanos á desolación e perversión da natureza eclesial»[44].

Neste sentido, o clero non realiza só a transformación requirida polo Espírito Santo, senón que está involucrado na conversión que concierne a todos os membros do Pobo de Deus[45]. Por tanto, requírese «buscar consciente e lúcidamente espazos de comuñón e participación, para que a Unción do Pobo de Deus atope as súas mediacións concretas para manifestarse»[46].

38. En consecuencia, é evidente que oportuno é superar tanto unha concepción autorreferencial da parroquia, como unha “clericalización da atención pastoral”. Tomar en serio o feito de que o Pobo de Deus «ten por condición a dignidade e a liberdade dos fillos de Deus, en cuxos corazóns habita o Espírito Santo como nun templo»[47], impulsa a promover prácticas e modelos a través dos cales cada bautizado, en virtude do don do Espírito Santo e dos carismas recibidos, convértese en protagonista activo da evanxelización, co estilo e coas modalidades dunha comuñón orgánica, tanto coas outras comunidades parroquiais como coa pastoral de conxunto da diocese. De feito, toda a comunidade é o suxeito responsable da misión, xa que a Igrexa non se identifica soamente coa xerarquía, senón que se constitúe como o Pobo de Deus.

39. Será tarefa dos pastores manter viva esta dinámica, para que cada bautizado se considere un protagonista activo da evanxelización. A comunidade presbiteral, sempre en camiño de formación permanente[48], terá que exercer con sabedoría a arte do discernimento que permita que a vida parroquial creza e madure, no recoñecemento das diferentes vocacións e ministerios. O presbítero, por tanto, como membro e servidor do Pobo de Deus que lle foi confiado, non pode substituílo. A comunidade parroquial está facultada para propor formas de ministerialidade, de anuncio da fe e de testemuño de caridade.

40. A centralidade do Espírito Santo - don gratuíto do Pai e do Fillo á Igrexa - leva a vivir profundamente a dimensión da gratuidade, segundo o ensino de Xesús: «De balde recibistes, dade de balde tamén» (Mt 10, 8). El ensinaba aos seus discípulos unha actitude de xeneroso servizo, a ser cada un un don para os demais (cfr. Xn 13,14-15), cunha opción preferente polos pobres. De aí, entre outras cousas, derívase a esixencia de non “negociar” coa vida sacramental e de non dar a impresión de que a celebración dos sacramentos - especialmente da Santísima Eucaristía - e as outras accións ministeriais poden estar suxeitas a tarifas.

Por outra banda, o pastor, que serve ao rabaño con xenerosa gratuidade, debe formar aos fieis, a fin de que cada membro da comunidade se senta responsable e directamente involucrado en sustentar as necesidades da Igrexa, a través das diversas formas de axuda e solidariedade que a parroquia necesita para levar a cabo, con liberdade e eficacia, o seu servizo pastoral.

41. A misión á que está chamada a parroquia, en canto centro impulsor da evanxelización, concierne a todo o Pobo de Deus nos seus diversos compoñentes: presbíteros, diáconos, persoas consagradas e fieis laicos, cada un segundo o seu propio carisma e as responsabilidades que lle corresponden. 

 

[40] Cfr. Evangelii gaudium, n. 27: AAS 105 (2013), 1031; ibíd., n. 189: AAS 105 (2013), 1099: «Un cambio nas estruturas sen xerar novas conviccións e actitudes dará lugar a que esas mesmas estruturas tarde ou cedo se volvan corruptas, pesadas e ineficaces».

[41] Ibíd., n. 26: AAS 105 (2013), 1030-1031.

[42] Christus Dominus, n. 30: AAS 58 (1966), 688.

[43] Francisco, Presentación das Felicitacións Do Nadal á Curia Romana (22 de decembro de 2016): AAS 109 (2017), 44.

[44] Ide, Carta ao Pobo de Deus que peregrina en Chile (31 de maio de 2018): www.vatican.va/content/francesco/es/letters/2018/documents/papa-francesco_20180531_lettera-popolodidio-cile.html

[45] Cfr. ibíd.

[46] Ibíd.

[47] Lumen gentium, n. 9: AAS 57 (1965), 13.

[48] Cfr. Congregación para o Clero, Cociente fundamentalis institutionis sacerdotalis (8 de decembro de 2016), nn. 80-88, Cidade do Vaticano 2016, pp. 37-42.

 

VII. A Parroquia e as outras divisións internas da diocese

42. A conversión pastoral da comunidade parroquial en sentido misioneiro toma forma e exprésase nun proceso gradual de renovación das estruturas e, en consecuencia, en diferentes formas de confiar a cura pastoral e a participación no exercicio dela, que involucran a todos os compoñentes do Pobo de Deus.

43. Na linguaxe actual, tomado dos documentos do Maxisterio, en relación coa división interna do territorio diocesano[49], desde hai algunhas décadas, á parroquia e ás vigairías foráneas, xa previstas polo Código de Dereito Canónico vixente[50], agregáronse expresións como “unidade pastoral” e “zona pastoral”. Estas denominacións, de feito, definen formas de organización pastoral da diocese, que reflicten unha nova relación entre os fieis e o territorio.

44. No tema das “unidades” ou “zonas pastorais”, obviamente ninguén pense que a solución aos múltiples problemas da hora presente se atope nunha simple nova denominación de realidades xa existentes. No corazón deste proceso de renovación, evitando sufrir o cambio e comprometerse máis ben a promovelo e orientalo, atópase, pola contra, a esixencia de identificar estruturas a través das cales reavivar a vocación común á evanxelización en todos os compoñentes da comunidade cristiá, en orde a unha máis eficaz cura pastoral do Pobo de Deus, no cal o “factor clave” só pode ser a proximidade.

45. Nesta perspectiva, a normativa canónica destaca a necesidade de identificar distintas partes territoriais dentro de cada diocese[51], coa posibilidade de que posteriormente elas se reagrupen en realidades intermedias entre a diocese e a parroquia. Como consecuencia disto, tendo en conta as dimensións da diocese e a súa realidade pastoral concreta, pódense dar varios tipos de agrupacións de parroquias[52].

No corazón destas vive e actúa a dimensión comunitaria da Igrexa, cunha particular atención ao territorio concreto, de modo que na súa erección debe terse en conta tanto como sexa posible a homoxeneidade da poboación e os seus costumes, así como as características comúns do territorio, para facilitar a relación de proximidade entre os párrocos e os outros axentes pastorais[53].

 

VII.a. Como proceder á erección dunha agrupación de parroquias

46. Antes de proceder á erección dunha agrupación de parroquias, o Bispo ha de consultar necesariamente ao Consello presbiteral[54], conforme á normativa canónica e en nome da debida corresponsabilidade eclesial, compartida a diferente título polo Bispo e polos membros do devandito Consello.

47. En primeiro lugar, as agrupacións de varias parroquias poden realizarse simplemente en forma de federacións, de modo que as parroquias asociadas permanezan distintas na súa propia identidade.

De acordo co ordenamento canónico, ao establecer calquera tipo de agrupación de parroquias veciñas, enténdese que deben ser respectados os elementos esenciais establecidos polo dereito universal para a persoa xurídica da parroquia, os cales non son dispensables polo Bispo[55]. El deberá emitir un decreto específico para cada parroquia que queira suprimir, no que consten os motivos pertinentes[56].

48. Á luz do anteriormente exposto, a agrupación, así como a erección ou supresión de parroquias, debe ser realizada polo Bispo diocesano no respecto da normativa prevista polo Dereito Canónico, é dicir: mediante incorporación, pola cal unha parroquia conflúe noutra, sendo absorbida e perdendo a súa orixinaria individualidade e personalidade xurídica; ou, tamén, por medio dunha verdadeira e propia fusión, que dá vida a unha nova e única parroquia, coa consecuente extinción das parroquias preexistentes e da súa personalidade xurídica; ou, finalmente, mediante a división dunha comunidade parroquial en varias parroquias autónomas, que son creadas ex novo[57].

Ademais, a supresión de parroquias por unión extintiva é lexítima por causas directamente relacionadas cunha determinada parroquia. En cambio, non son motivos adecuados, por exemplo, a mera escaseza de clero diocesano, a situación financeira xeral da diocese ou outras condicións da comunidade, presumiblemente reversibles no curto prazo (por exemplo, un adecuado número de fieis, a falta de autosuficiencia económica, a modificación do plan urbanístico do territorio). Como condición de lexitimidade deste tipo de medidas, requírese que os motivos aos cales se faga referencia estean directa e orgánicamente conectados coa comunidade parroquial interesada e non con consideracións xerais, teóricas e “de principios”.

49. Con respecto á erección e á supresión de parroquias, pague a pena lembrar que cada decisión debe ser adoptada por decreto formal, redactado por escrito[58]. En consecuencia, débese considerar que non é conforme á normativa canónica emanar unha disposición única, destinada a producir unha reorganización de carácter xeral relativa a toda a diocese, unha parte dela ou un conxunto de parroquias, implementada a través dun só acto normativo, decreto xeral ou lei particular.

50. De maneira específica, nos casos de supresión de parroquias, o decreto debe indicar claramente, con referencia á situación concreta, cales son as razóns que levaron ao Bispo a adoptar a decisión. Estas, por tanto, deberán ser indicadas especificamente, xa que non pode bastar unha alusión xenérica ao “ben das almas”.

Finalmente, no acto polo cal se suprime unha parroquia, o Bispo terá tamén que prover a devolución dos seus bens, respectando as relativas normas canónicas[59]; a menos que existan razóns graves en contra, despois de escoitar o Consello presbiteral[60], requirirase garantir que a igrexa da parroquia suprimida continúe estando aberta aos fieis.

51. Vinculado co tema da agrupación de parroquias e da eventual supresión delas, ás veces dáse a necesidade de reducir unha igrexa a uso profano non indecoroso[61], decisión que compete ao Bispo diocesano, despois de consultar obrigatoriamente ao Consello presbiteral[62].

Ordinariamente, tamén neste caso, non son causas lexítimas para decretar a devandita resolución a diminución do clero diocesano, o descenso demográfico ou unha grave crise financeira da diocese. Pola contra, se o edificio non se atopa en condicións de ser utilizado en maneira algunha para o culto divino e non hai posibilidade de reparalo, poderase proceder a norma do dereito, a reducilo a un uso profano non indecoroso.

 

VII.b. Vigairía foránea

52. Ante todo, debe lembrarse que, «para facilitar a cura pastoral mediante unha actividade común, varias parroquias próximas entre si poden unirse en grupos peculiares, como son as vigairías foráneas»[63]; que nalgúns lugares son denominadas “decanatos” ou “arciprestados”, ou tamén “zonas pastorais” ou “prefecturas” [64].

53. O vigairo foráneo non necesariamente ten que ser un párroco dunha determinada parroquia[65] e, para que se realice a finalidade para a cal a vigairía foi erixida, entre as súas responsabilidades, é primordial «fomentar e coordinar a actividade pastoral común na vigairía»[66], de modo que non sexa unha institución puramente formal. Ademais, o vigairo foráneo «ten o deber de visitar as parroquias do seu distrito, segundo determinase o Bispo diocesano»[67]. Para que poida cumprir mellor a súa función e para favorecer aínda máis a actividade común entre as parroquias, o Bispo diocesano poderá conferir ao vigairo foráneo outras facultades consideradas oportunas, en base ao contexto concreto.

 

VII.c. Unidade pastoral

54. Inspirándose en análogos fins, cando as circunstancias o requiran, en razón da extensión territorial da vigairía foránea ou do gran número de fieis, e sexa, por tanto, necesario favorecer mellor a colaboración orgánica entre parroquias limítrofes, despois de escoitar o Consello presbiteral[68], o Bispo pode tamén decretar a agrupación estable e institucional de varias parroquias dentro da vigairía foránea[69], tendo en conta algúns criterios concretos.

55. Ante todo, é oportuno que as agrupacións (denominadas “unidades pastorais” [70]) sexan delimitadas da maneira máis homoxénea posible, tamén desde un punto de vista sociolóxico, para que poida ser realizada unha verdadeira pastoral de conxunto ou integrada[71], en perspectiva misioneira.

56. Ademais, cada parroquia dunha agrupación debe confiarse a un párroco ou tamén a un grupo de sacerdotes in solidum, que asuma a responsabilidade de todas as comunidades parroquiais[72]. Alternativamente, onde o Bispo o estime conveniente, unha agrupación poderá tamén estar composta por varias parroquias, confiadas ao mesmo párroco[73].

57. En calquera caso, tamén en consideración á atención que se debe dar aos sacerdotes, que a miúdo exerceron o ministerio de modo meritorio e que contan co recoñecemento das súas comunidades, así como polo ben dos mesmos fieis, vinculados con afecto e gratitude aos seus pastores, requírese que, ao momento de constituír unha determinada agrupación, o Bispo diocesano non estableza co mesmo decreto que, en varias parroquias unidas e confiadas a un só párroco[74], outros eventuais párrocos presentes, aínda no cargo[75], sexan transferidos automaticamente ao oficio de vigairos parroquiais ou removidos de facto do seu encargo.

58. Nestes casos, a menos que se trate dun nomeamento in solidum, compete ao Bispo diocesano establecer, caso a caso, as funcións do sacerdote moderador das devanditas agrupacións de parroquias, así como a relación que este debe ter co vigairo da vigairía foránea[76], na que está constituída a unidade pastoral.

59. Unha vez que a agrupación de parroquias - vigairía foránea ou “unidade pastoral” - fose creada segundo o dereito, o Bispo determinará, segundo a oportunidade, se nela, cada unha das parroquias deben estar dotadas do Consello pastoral parroquial[77], ou se é mellor que esa tarefa sexa confiada a un único Consello pastoral para todas as comunidades interesadas. En todo caso, as parroquias individuais integradas na agrupación, xa que conservan a súa personalidade e capacidade xurídica, deben manter o seu propio Consello de Asuntos Económicos[78].

60. Co propósito de enriquecer unha acción evanxelizadora de conxunto e unha cura pastoral máis efectiva, é oportuno que se constitúan servizos pastorais comúns para determinadas áreas (por exemplo, catequeses, caridade, pastoral xuvenil ou familiar) para as parroquias da agrupación, coa participación de todos os compoñentes do Pobo de Deus, clérigos, persoas consagradas e fieis laicos.

 

VII.d. Zona pastoral

61. Se varias “unidades pastorais” poden constituír unha vigairía foránea, da mesma maneira, sobre todo en diocese territorialmente máis grandes, o Bispo, despois de escoitar ao Consello presbiteral[79], pode reunir distintas vigairías foráneas en “distritos” ou “zonas pastorais”[80], baixo a guía dun Vigairo episcopal[81], con potestade executiva ordinaria para a administración pastoral da zona, en nome do Bispo diocesano, baixo a súa autoridade e en comuñón con el, ademais das facultades especiais que este queira atribuírlle para cada caso.

 

 

[49] Cfr. C.I.C., can. 374, § 1.

[50] Cfr. ibíd., can. 374, § 2; cfr. Congregación para os Bispos, Directorio para o ministerio pastoral dos Bispos Apostolorum successores (22 de febreiro de 2004), n. 217: Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2110.

[51] Cfr. C.I.C., can. 374, § 1.

[52] Cfr. ibíd., can. 374, § 2.

[53] Cfr. Apostolorum successores, n. 218: Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2114.

[54] Cfr. C.I.C., can. 515, § 2.

[55] Cfr. ibíd., can. 86.

[56] Cfr. ibíd., can. 120, § 1.

[57] Cfr. ibíd., cans. 121-122; Apostolorum successores, n. 214: Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2099.

[58] Cfr. C.I.C., can. 51.

[59] Cfr. ibíd., cans. 120-123.

[60] Cfr. ibíd., cans. 500, § 2 e 1222, § 2.

[61] Cfr. Pontificio Consello da Cultura, A dimisión e a reutilización das igrexas. Liñas guía (17 de decembro de 2018): http://www.cultura.va/content/cultura/es/pub/documenti/decommissioning.html

[62] Cfr. C.I.C., can. 1222, § 2.

[63] Ibíd., can. 374, § 2.

[64] Cfr. Apostolorum successores, n. 217: Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2110.

[65] Cfr. C.I.C., can. 554, § 1.

[66] Ibíd., can. 555, § 1, 1°.

[67] Ibíd., can. 555, § 4.

[68] Cfr. ibíd., can. 500, § 2.

[69] Cfr. Pontificio Consello para a Pastoral dos Emigrantes e Itinerantes, Erga migrantes charitas Christi (3 de maio de 2004), n. 95: Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2548.

[70] Cfr. Apostolorum successores, n. 215, b): Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2104.

[71] Cfr. ibíd.

[72] Cfr. C.I.C., can. 517, § 1.

[73] Cfr. ibíd., can. 526, § 1.

[74] Cfr. ibíd.

[75] Cfr. ibíd., can. 522.

[76] Cfr. ibíd., cans. 553-555.

[77] Cfr. ibíd., can. 536.

[78] Cfr. ibíd., can. 537.

[79] Cfr. ibíd., can. 500, § 2.

[80] Cfr. Apostolorum successores, n. 219: Enchiridion Vaticanum 22 (2003-2004), 2117; é conveniente reservar o nome”zona pastoral” só para este xénero de agrupación, a fin de evitar confusións.