Instrución p.1: A conversión pastoral da comunidade parroquial ao servizo da misión evanxelizadora da Igrexa

Introdución

1. A reflexión eclesiolóxica do Concilio Vaticano II e os notables cambios sociais e culturais dos últimos decenios induciron, a diversas Igrexas particulares, a reorganizar a forma de encomendar a cura pastoral das comunidades parroquiais. Isto permitiu iniciar experiencias novas, valorando a dimensión da comuñón e realizando, baixo a guía dos pastores, unha síntese harmónica de carismas e vocacións ao servizo do anuncio do Evanxeo, que corresponda mellor ás actuais esixencias da evanxelización.

O Papa Francisco, ao comezo do seu ministerio, lembraba a importancia da “creatividade”, que significa «buscar camiños novos», ou sexa «buscar o camiño para que o Evanxeo sexa anunciado»; respecto diso, concluía o Santo Pai, «a Igrexa, tamén o Código de Dereito Canónico dános tantas, tantas posibilidades, tanta liberdade para buscar estas cousas»[1].

2. As situacións descritas por esta Instrución representan unha preciosa ocasión para a conversión pastoral en sentido misioneiro. É, certamente, unha invitación ás comunidades parroquiais a saír de si mesmas, ofrecendo instrumentos para unha reforma, mesmo estrutural, orientada a un estilo de comuñón e de colaboración, de encontro e de proximidade, de misericordia e de solicitude polo anuncio do Evanxeo.

 

 

[1] Francisco, Discurso aos párrocos de Roma (16 de setembro de 2013).

 

 

I. A conversión pastoral

3. A conversión pastoral é un dos temas fundamentais na “nova etapa evanxelizadora”[2] que hoxe a Igrexa está chamada a promover, para que as comunidades cristiás sexan centros que impulsen cada vez máis o encontro con Cristo.

Por iso, o Santo Padre indica: «Se algo debe inquietarnos santamente e preocupar a nosa conciencia, é que tantos irmáns nosos vivan sen a forza, a luz e o consolo da amizade con Xesucristo, sen unha comunidade de fe que os conteña, sen un horizonte de sentido e de vida. Máis que o temor a equivocarnos, espero que nos mova o temor a encerrarnos nas estruturas que nos dan unha falsa contención, nas normas que nos volven xuíces implacables, nos costumes onde sentimos tranquilos, mentres fóra hai unha multitude famenta e Xesús repítenos sen cansarse: “Dádelles vós para comer!” (Mc 6,37)»[3].

4. Impulsada por esta santa inquietude, a Igrexa, «fiel á súa propia tradición e consciente á vez da universalidade da súa misión, pode entrar en comuñón coas diversas formas de cultura; comuñón que enriquece ao mesmo tempo á propia Igrexa e ás diferentes culturas»[4]. En efecto, o encontro fecundo e creativo do Evanxeo e a cultura conduce a un verdadeiro progreso: por unha banda, a Palabra de Deus encárnase na historia da humanidade, renovándoa; por outra, «a Igrexa […] pode enriquecerse, e de feito enriquécese tamén, coa evolución da vida social»[5], ao momento de profundar a misión confiada por Cristo, para expresala mellor no tempo en que vive.

5. A Igrexa anuncia que  «o Verbo se fixo carne e habitou entre nós» (Xn 1, 14). Esta Palabra de Deus, que ama morar entre os homes, na súa inesgotable riqueza[6] foi acollida no mundo enteiro por diversos pobos, promovendo as súas máis nobres aspiracións, entre outras o desexo de Deus, a dignidade da vida de cada persoa, a igualdade entre os seres humanos e o respecto polas diferenzas dentro da única familia humana, o diálogo como instrumento de participación, o anhelo da paz, a acollida como expresión de fraternidade e solidariedade, a tutela responsable da creación[7].

É impensable, por tanto, que tal novidade, cuxa difusión até os confíns do mundo aínda non foi completada, se esvaeza ou, peor aínda, se disolva [8]. Para que o camiño da Palabra continúe, requírese que nas comunidades cristiás se adopte unha decidida opción misioneira, «capaz de transformalo todo, para que os costumes, os estilos, os horarios, a linguaxe e toda estrutura eclesial se converta nunha canle adecuada para a evanxelización do mundo actual máis que para a autopreservación»[9].

 

[2] Cfr. Ide., Exhortación apostólica Evangelii gaudium (24 de novembro de 2013), n. 287: AAS 105 (2013), 1136.

[3] Ibíd., n. 49: AAS 105 (2013), 1040.

[4] Concilio Ecuménico Vaticano II, Constitución pastoral sobre a Igrexa no mundo contemporáneo Gaudium et spes (7 de decembro de 1965), n. 58: AAS 58 (1966), 1079.

[5] Ibíd., n. 44: AAS 58 (1966), 1065.

[6] Cfr. Efrén o Sirio, Comentarios sobre o Diatésaron 1, 18-19: SC 121, 52-53.

[7] Cfr. Francisco, Carta encíclica Laudato sì (24 de maio de 2015), n. 68: AAS 107 (2015), 847.

[8] Cfr. Paulo VI, Carta encíclica Ecclesiam Suam (6 de agosto de 1964): AAS 56 (1964), 639.

[9] Evangelii gaudium, n. 27: AAS 105 (2013), 1031

 

 

II. A parroquia no contexto contemporáneo

6. Esta conversión misioneira, que conduce naturalmente tamén a unha reforma das estruturas, implica en modo particular á parroquia, comunidade convocada ao redor da Mesa da Palabra e da Eucaristía.

A parroquia posúe unha longa historia e tivo desde os inicios un rol fundamental na vida dos cristiáns e no desenvolvemento e na acción pastoral da Igrexa; xa nos escritos de San Paulo pódese entrever a primeira intuición dela. Algúns textos paulinos, en efecto, mostran a constitución de pequenas comunidades como Igrexas domésticas, identificadas polo Apóstolo simplemente co termo “casa” (cfr., por exemplo, Rm 16, 3-5; 1 Cor 16, 19-20; Fil 4, 22). Nestas “casas” pódese recoñecer o nacemento das primeiras “parroquias”.

7. Desde o seu xurdimento, por tanto, a parroquia exponse como resposta a unha precisa esixencia pastoral: achegar o Evanxeo ao pobo a través do anuncio da fe e da celebración dos sacramentos. A mesma etimoloxía do termo fai comprensible o sentido da institución: a parroquia é unha casa no medio das casas[10] e responde á lóxica da Encarnación de Xesucristo, vivo e activo na comunidade humana. Así pois, visiblemente representada polo edificio de culto, é signo da presenza permanente do Señor Resucitado no medio do seu Pobo.

8. A configuración territorial da parroquia, con todo, hoxe está chamada a confrontarse cunha característica peculiar do mundo contemporáneo, no cal a crecente mobilidade e a cultura dixital dilataron os confíns da existencia. Por unha banda, a vida das persoas identifícase cada vez menos cun contexto definido e inmutable, desenvolvéndose máis ben en “unha aldea global e plural”; por outra, a cultura dixital modificou de maneira irreversible a comprensión tanto do espazo como da linguaxe e os comportamentos das persoas, especialmente das xeracións novas.

Ademais, é fácil hipotetizar que o constante desenvolvemento da tecnoloxía modificará ulteriormente o modo de pensar e a comprensión que o ser humano terá de si mesmo e da vida social. A rapidez dos cambios, o sucederse dos modelos culturais, a facilidade dos traslados e a velocidade da comunicación están a transformar a percepción do espazo e do tempo.

9. A parroquia, como comunidade viva de crentes, está inserta neste contexto, no cal o vínculo co territorio tende a ser sempre menos perceptible, os lugares de pertenza multiplícanse e as relacións interpersoais corren o risco de disolverse no mundo virtual, sen compromiso nin responsabilidade cara ao propio contexto relacional.

10. Hoxe se advirte que tales variacións culturais e a cambiante relación co territorio están a promover na Igrexa, grazas á presenza do Espírito Santo, un novo discernimiento comunitario, «que consiste no ver a realidade cos ollos de Deus, na óptica da unidade e da comuñón»[11]. É, por iso, urxente involucrar a todo o Pobo de Deus no esforzo de acoller a invitación do Espírito, para levar a cabo procesos de “rexuvenecemento” do rostro da Igrexa.

 

 

[10] Cfr. Xoán Paulo II, Exhortación apostólica post-sinodal Christifideles laici (30 de decembro de 1988), n. 26: AAS 81 (1989), 438.

[11] Francisco, Audiencia Xeral (12 de xuño de 2019): L?Osservatore Romano 134 (13 de xuño de 2019), 1.

 

 

III. O valor da parroquia hoxe

11. En virtude de devandito discernimiento, a parroquia está chamada a acoller os desafíos do tempo presente, para adecuar o seu propio servizo ás esixencias dos fieis e dos cambios históricos. É preciso un renovado dinamismo, que permita redescubrir a vocación de cada bautizado a ser discípulo de Xesús e misioneiro do Evanxeo, á luz dos documentos do Concilio Vaticano II e do Maxisterio posterior.

12. Os Pais conciliares, en efecto, escribían con amplitude de miras: «O coidado das almas ha de estar animado polo espírito misioneiro»[12]. En continuidade con este ensino, San Xoán Paulo II precisaba: «A parroquia ha de ser perfeccionada e integrada en moitas outras formas, pero ela segue sendo aínda un organismo indispensable de primaria importancia nas estruturas visibles da Igrexa», para «facer da evanxelización o pivote de toda a acción pastoral, cal esixencia prioritaria, preminente e privilexiada»[13]. Logo, Benedito XVI ensinaba que «a parroquia é un faro que irradia a luz da fe e así responde os desexos máis profundos e verdadeiros do corazón do home, dando significado e esperanza á vida das persoas e das familias»[14]. Finalmente, o Papa Francisco lembra que «a través de todas as súas actividades, a parroquia alenta e forma aos seus membros para que sexan axentes de evanxelización»[15].

13.  Para promover a centralidade da presencia misioneira da comunidade cristiá no mundo[16], é importante reformular non só unha nova experiencia de parroquia, senón tamén, nela, o ministerio e a misión dos sacerdotes, que, xunto cos fieis laicos, teñen a tarefa de ser “sal e luz do mundo” (cfr. Mt 5, 13-14), “lámpada sobre o candeeiro” (cfr. Mc 4, 21), mostrando o rostro dunha comunidade evanxelizadora, capaz dunha adecuada lectura dos signos dos tempos, que xera un testemuño coherente de vida evanxélica.

14.  A partir precisamente da consideración dos signos dos tempos, á escoita do Espírito é necesario tamén xerar novos signos: deixando de ser, como no pasado, o lugar primario de reunión e de sociabilidade, a parroquia está chamada a atopar outras modalidades de cercanía e de proximidade respecto das formas habituais de vida. Esta tarefa non constitúe unha carga a soportar, senón un desafío para ser acollido con entusiasmo.

15.  Os discípulos do Señor, seguindo ao seu Mestre, na escola dos Santos e dos Pastores, aprenderon, ás veces a través de duras experiencias, a saber esperar os tempos e os modos de Deus, a alimentar a certeza que El está sempre presente até o final da historia, e que o Espírito Santo - corazón que fai latexar a vida da Igrexa - reúne os fillos de Deus dispersos polo mundo. Por iso, a comunidade cristiá non debe ter temor a iniciar e acompañar procesos dentro dun territorio no que habitan culturas diversas, coa confiada certeza que para os discípulos de Cristo «nada hai xenuinamente humano que non atope eco no seu corazón»[17].

 

 

[12] Concilio Ecuménico Vaticano II, Decreto sobre a misión pastoral dos Bispos na Igrexa Christus Dominus (28 de outubro de 1965), n. 30: AAS 58 (1966), 688.

[13] Xoán Paulo II, Discurso aos Participantes na Plenaria da Congregación para o Clero (20 de outubro de 1984), nn. 3 e 4: Insegnamenti VII/2 (1984), 984 e 985; cfr. tamén Ide., Exhortación apostólica Catechesi tradendae (16 de outubro de 1979), n. 67: AAS 71 (1979), 1332.

[14] Benedito XVI, Homilía na visita pastoral á parroquia romana Santa María da Evangelización (10 de decembro de 2006): Insegnamenti II/2 (2006), 795.

[15] Evangelii gaudium, n. 28: AAS 105 (2013), 1032.

[16] Cfr. Gaudium et spes, n. 4: AAS 58 (1966), 1027.

[17] Ibíd., n. 1: AAS 58 (1966), 1025-1026.

 

IV. A misión, criterio guía para a renovación

16. Nas transformacións en curso, a parroquia algunhas veces, a pesares do seu xeneroso esforzo, non consegue responder adecuadamente a moitas das expectativas dos fieis, especialmente se se consideran os múltiples tipos de comunidade existentes[18]. É verdade que unha característica da parroquia é a súa radicación alí onde cada un vive cotidianamente. Con todo, especialmente hoxe, o territorio xa non é só un espazo xeograficamente delimitado, senón o contexto onde cada un desenvolve a súa propia vida, conformada por relacións, servizo recíproco e antigas tradicións. É neste “territorio existencial” onde se xoga por completo o desafío da Igrexa no medio da comunidade. Parece superada, por tanto, unha pastoral que mantén o campo de acción exclusivamente dentro dos límites territoriais da parroquia, cando a miúdo son precisamente os fregueses quen xa non comprenden esta modalidade, que parece marcada pola nostalxia do pasado, máis que inspirada na audacia polo futuro[19]. Por outra banda, é bo precisar que, no ámbito canónico, o principio territorial permanece plenamente vixente, cando así o esixe o dereito[20].

17. Ademais, a mera repetición de actividades sen incidencia na vida das persoas concretas, resulta un intento estéril de supervivencia, a miúdo acollido cunha xeral indiferenza. Se non vive do dinamismo espiritual propio da evanxelización, a parroquia corre o risco de facerse autorreferencial e de esclerotizarse, propondo experiencias desprovistas de sabor evanxélico e de impulso misioneiro, talvez destinadas só a pequenos grupos.

18. A renovación da evanxelización require novas tarefas e propostas pastorais diversificadas, para que a Palabra de Deus e a vida sacramental poidan alcanzar a todos, de maneira coherente co estado de vida de cada un. De feito, hoxe a pertenza eclesial prescinde cada vez máis do lugar onde os fieis naceron ou se criaron, e oriéntase máis ben cara a unha comunidade de adopción[21], onde estes fan unha experiencia máis ampla do Pobo de Deus, dun corpo que se articula en moitos membros, onde cada un obra para o ben de todo o organismo (cfr. 1 Cor 12, 12-27).

19. Máis aló dos lugares e das razóns de pertenza, a comunidade parroquial é o contexto humano onde se realiza a acción evanxelizadora da Igrexa, se celebran os sacramentos e se vive a caridade, nun dinamismo misioneiro que - ademais de ser un elemento intrínseco da acción pastoral - chega a ser o criterio de verificación da súa autenticidade. Na hora presente, caracterizada ás veces por situacións de marxinación e soidade, a comunidade parroquial está chamada a ser signo vivo da proximidade de Cristo, a través dunha rede de relacións fraternas, proxectadas cara ás novas formas de pobreza.

20. Sobre a base do dito até agora, é necesario identificar perspectivas que permitan a renovación das estruturas parroquiais “tradicionais” en clave misioneira. Este é o corazón da desexada conversión pastoral, que debe afectar o anuncio da Palabra de Deus, a vida sacramental e o testemuño da caridade; isto é, aos ámbitos esenciais nos que a parroquia crece e se conforma co Misterio no que cre.

21. Percorrendo os Feitos dos Apóstolos, ponse de manifesto o protagonismo da Palabra de Deus, forza interior que realiza a conversión dos corazóns. Ela é a comida que alimenta aos discípulos do Señor e fainos testemuñas do Evanxeo nas distintas condicións de vida. A Escritura contén unha forza profética que a fai sempre viva. Requírese, por tanto, que a parroquia eduque a lectura e a meditación da Palabra de Deus, a través de propostas diversificadas de anuncio[22], asumindo formas de comunicación claras e comprensibles, que revelen ao Señor Xesús segundo o testemuño sempre novo do kerygma[23].

22. A celebración do misterio eucarístico é «fonte e cume de toda a vida cristiá»[24] e, por tanto, o momento substancial da constitución da comunidade parroquial. Nela, a Igrexa faise consciente do significado do seu propio nome: convocación do Pobo de Deus que encomia, suplica, intercede e agradece. Ao celebrar a Eucaristía, a comunidade cristiá acolle a presenza viva do Señor Crucificado e Resucitado, recibindo o anuncio de todo o seu misterio de salvación.

23. En consecuencia, a Igrexa advirte a necesidade de redescubrir a iniciación cristiá, que xera unha nova vida, porque se insere no misterio da vida mesma de Deus. É un camiño que non ten interrupción, nin está vinculado só a celebracións ou a eventos, porque non se cingue principalmente ao deber de realizar un “rito de paso”, senón unicamente á perspectiva do permanente seguimento de Cristo. Neste contexto, pode ser útil establecer itinerarios mistagóxicos que realmente afecten á existencia[25]. A catequese tamén deberá presentarse como un anuncio continuo do Misterio de Cristo, para facer crecer no corazón dos bautizados a estatura de Cristo (cfr. Ef 4, 13), a través dun encontro persoal co Señor da vida.

Como lembraba o Papa Francisco, requírese «chamar a atención acerca de dúas falsificacións da santidade que poderían desviarnos do camiño: o gnosticismo e o pelaxianismo. Son dúas herexías que xurdiron nos primeiros séculos cristiáns, pero que seguen tendo alarmante actualidade»[26]. No caso do gnosticismo, trátase dunha fe abstracta, só intelectual, feita de coñecementos que permanecen afastados á vida, mentres que o pelaxianismo induce ao ser humano a contar só coas súas propias forzas, ignorando a acción do Espírito.

24. No misterioso entrelazarse da acción de Deus e a do ser humano, a proclamación do Evanxeo leva a cabo a través de homes e mulleres que fan crible coa súa vida o que anuncian, nunha rede de relacións interpersoais que xeran confianza e esperanza. No período actual, a miúdo marcado pola indiferenza, o illamento do individuo en si mesmo e o rexeitamento dos demais, o redescubrimiento da fraternidade é fundamental, xa que a evanxelización está estreitamente vinculada á calidade das relacións humanas[27]. Así, a comunidade cristiá fai súa a palabra de Xesús, que impulsa a «remar mar adentro» (Lc 5, 4), na confianza de que a invitación do Mestre a botar as redes garántelle a certeza dunha “pesca abundante” [28].

25. A “cultura do encontro” é o contexto que promove o diálogo, a solidariedade e a apertura a todos, resaltando a centralidade da persoa. É necesario, por tanto, que a parroquia sexa un “lugar” que favoreza o “estar xuntos” e o crecemento de relacións persoais duradeiras, que permitan a cada un percibir o sentido de pertenza e ser amado.

26. A comunidade parroquial está chamada a desenvolver un verdadeiro “arte da proximidade”. Se esta ten raíces profundas, a parroquia realmente convértese no lugar onde se supera a soidade, que afecta a vida de tantas persoas, así como nun «santuario onde os sedentos van beber para seguir camiñando, e centro de constante envío misioneiro»[29].

 

 

[18] Cfr. Evangelii gaudium, nn. 72-73: AAS 105 (2013), 1050-1051.

[19] Cfr. Sínodo dos Bispos, XV Asemblea xeral ordinaria (3-28 de outubro de 2018): “Os mozos, a fe e o discernimiento vocacional”, Documento final, n. 129: «Neste contexto, unha visión da acción parroquial delimitada polos meros confíns territoriais e incapaz de atraer con propostas diversificadas a atención dos fieis - e en particular dos mozos - recluirían á parroquia nunha inmobilidade inaceptable e nunha repetitividad pastoral preocupante»: L’Osservatore Romano 247 (29-30 de outubro de 2018), 10.

[20] Cfr., por exemplo, C.I.C., cans. 102; 1015-1016; 1108, § 1.

[21] Cfr. Christifideles laici, n. 25: AAS 81 (1989), 436-437.

[22] Cfr. Evangelii gaudium, n. 174: AAS 105 (2013), 1093.

[23] Cfr. ibíd., n. 164-165: AAS 105 (2013), 1088-1089.

[24] Concilio Ecuménico Vaticano II, Constitución dogmática sobre a Igrexa Lumen gentium (21 de novembro de 1964), n. 11: AAS 57 (1965), 15.

[25] Cfr. Evangelii gaudium, n. 166-167: AAS 105 (2013), 1089-1090.

[26] Francisco, Exhortación apostólica sobre a chamada á santidade no mundo contemporáneo Gaudete et exsultate (19 de marzo de 2018), n. 35: AAS 110 (2018), 1120. Respecto ao gnosticismo e ao pelaxianismo, convén prestar atención tamén ás palabras do Papa Francisco: «Esta mundanidade pode alimentarse especialmente de dúas maneiras profundamente emparentadas. Unha é a fascinación do gnosticismo, unha fe encerrada no subxectivismo, onde só interesa unha determinada experiencia ou unha serie de razoamentos e coñecementos que supostamente reconfortan e iluminan, pero en definitiva o suxeito queda clausurado na inmanencia da súa propia razón ou dos seus sentimentos. A outra é o neopelaxianismo autorreferencial e prometeico de quen no fondo só confían nas súas propias forzas e senten superiores a outros por cumprir determinadas normas ou por ser inquebrantablemente fieis a certo estilo católico propio do pasado»: Evangelii gaudium, n. 94: AAS 105 (2013), 1059-1060; cfr. tamén Congregación para a Doutrina da Fe, Carta Placuit Deo (22 de febreiro de 2018): AAS 110 (2018), 429.

[27] Cfr. Carta a Diogneto V, 1-10: Patres Apostolici, ed. F.X. Funk, vol. 1, Tubingae 1901, 398.

[28] Cfr. Xoán Paulo II, Carta apostólica Novo millennio ineunte (6 de xaneiro de 2001), n. 1: AAS 93 (2001), 266.

[29] Evangelii gaudium, n. 28: AAS 105 (2013), 1032.