FRATELLI TUTTI - Todos irmáns (Cap.5)

 CAPÍTULO QUINTO

A MELLOR POLÍTICA

 

154.   Para facer posible o desenvolvemento dunha comunidade mundial, capaz de realizar a fraternidade a partir de pobos e nacións que vivan a amizade social, fai falta a mellor política posta ao servizo do verdadeiro ben común. En cambio, desgraciadamente, a política hoxe con frecuencia adoita asumir formas que dificultan a marcha cara a un mundo distinto.

 

POPULISMOS E LIBERALISMOS

155.   O desprezo dos débiles pode esconderse en formas populistas, que os utilizan demagoxicamente para os seus fins, ou en formas liberais ao servizo dos intereses económicos dos poderosos. En ambos os casos advírtese a dificultade para pensar un mundo aberto que teña lugar para todos, que incorpore aos máis débiles e que respecte as diversas culturas.

 

Popular ou populista

156.   Nos últimos anos a expresión “populismo” ou “populista” invadiu os medios de comunicación e a linguaxe en xeral. Así perde o valor que podería conter e convértese nunha das polaridades da sociedade dividida. Isto chegou ao momento de pretender clasificar a todas as persoas, agrupacións, sociedades e gobernos a partir dunha división binaria: “populista” ou “non populista”. Xa non é posible que alguén opine sobre calquera tema sen que tenten clasificalo nun deses dous polos, ás veces para desacreditalo inxustamente ou para enaltecelo en exceso.

157.   A pretensión de instalar o populismo como clave de lectura da realidade social, ten outra debilidade: que ignora a lexitimidade da noción de pobo. O intento por facer desaparecer da linguaxe esta categoría podería levar a eliminar a mesma palabra “democracia” -é dicir: o “goberno do pobo”-. No entanto, se non se quere afirmar que a sociedade é máis que a mera suma dos individuos, necesítase a palabra “pobo”. A realidade é que hai fenómenos sociais que articulan ás maiorías, que existen megatendencias e procuras comunitarias. Tamén que se pode pensar en obxectivos comúns, máis aló das diferenzas, para conformar un proxecto común. Finalmente, que é moi difícil proxectar algo grande a longo prazo se non se logra que iso se converta nun soño colectivo. Todo isto atópase expresado no substantivo “pobo” e no adxectivo “popular”. Se non se inclúen -xunto cunha sólida crítica á demagoxia- estaríase a renunciar a un aspecto fundamental da realidade social.

158.   Porque existe un malentendido: «Pobo non é unha categoría lóxica, nin unha categoría mística, se o entendemos no sentido de que todo o que fai o pobo é bo, ou no sentido de que o pobo sexa unha categoría anxelical. É unha categoría mítica […] Cando explicas o que é un pobo utilizas categorías lóxicas porque tes que explicalo: certo, fan falta. Pero así non explicas o sentido de pertenza a un pobo. A palabra pobo ten algo máis que non se pode explicar de maneira lóxica. Ser parte dun pobo é formar parte dunha identidade común, feita de lazos sociais e culturais. E isto non é algo automático, senón todo o contrario: é un proceso lento, difícil… cara a un proxecto común».¹³²

159.   Hai líderes populares capaces de interpretar o sentir dun pobo, a súa dinámica cultural e as grandes tendencias dunha sociedade. O servizo que prestan, aglutinando e conducindo, pode ser a base para un proxecto duradeiro de transformación e crecemento, que implica tamén a capacidade de ceder lugar a outros en pos do ben común. Pero deriva en insán populismo cando se converte na habilidade de alguén para cativar en orde a instrumentalizar politicamente a cultura do pobo, con calquera signo ideolóxico, ao servizo do seu proxecto persoal e da súa perpetuación no poder. Outras veces busca sumar popularidade exacerbando as inclinacións máis baixas e egoístas dalgúns sectores da poboación. Isto agrávase cando se converte, con formas groseiras ou sutís, nun avasallamento das institucións e da legalidade.

160.   Os grupos populistas pechados desfiguran a palabra “pobo”, posto que en realidade non falan dun verdadeiro pobo. En efecto, a categoría de “pobo” é aberta. Un pobo vivo, dinámico e con futuro é o que está aberto permanentemente a novas sínteses incorporando ao diferente. Non o fai negándose a si mesmo, pero si coa disposición a ser mobilizado, cuestionado, ampliado, enriquecido por outros, e dese modo pode evolucionar.

161.   Outra expresión da degradación dun liderado popular é o inmediatismo. Respóndese a esixencias populares en orde a garantirse votos ou aprobación, pero sen avanzar nunha tarefa ardua e constante que xere ás persoas os recursos para o seu propio desenvolvemento, para que poidan soster a súa vida co seu esforzo e a súa creatividade. Nesta liña dixen claramente que «estou lonxe de propor un populismo irresponsable».¹³³ Por unha banda, a superación da inequidade supón o desenvolvemento económico, aproveitando as posibilidades de cada rexión e asegurando así unha equidade sustentable.¹³⁴ Por outra banda, «os plans asistenciais, que atenden certas urxencias, só deberían pensarse como respostas pasaxeiras».¹³⁵

162.   O gran tema é o traballo. O verdadeiramente popular -porque promove o ben do pobo- é asegurar a todos a posibilidade de facer brotar as sementes que Deus puxo en cada un, as súas capacidades, a súa iniciativa, as súas forzas. Esa é a mellor axuda para un pobre, o mellor camiño cara a unha existencia digna. Por iso insisto en que «axudar aos pobres con diñeiro debe ser sempre unha solución provisoria para resolver urxencias. O gran obxectivo debería ser sempre permitirlles unha vida digna a través do traballo».¹³⁶ Por máis que cambien os mecanismos de produción, a política non pode renunciar ao obxectivo de lograr que a organización dunha sociedade asegure a cada persoa algunha maneira de achegar as súas capacidades e o seu esforzo. Porque «non existe peor pobreza que aquela que priva do traballo e da dignidade do traballo».¹³⁷ Nunha sociedade realmente desenvolvida o traballo é unha dimensión irrenunciable da vida social, xa que non só é un modo de gañarse o pan, senón tamén unha canle para o crecemento persoal, para establecer relacións sas, para expresarse a si mesmo, para compartir dons, para sentirse corresponsable no perfeccionamento do mundo, e en definitiva para vivir como pobo.

 

Valores e límites das visións liberais

163.   A categoría de pobo, que incorpora unha valoración positiva dos lazos comunitarios e culturais, adoita ser rexeitada polas visións liberais individualistas, onde a sociedade é considerada unha mera suma de intereses que coexisten. Falan de respecto ás liberdades, pero sen a raíz dunha narrativa común. En certos contextos, é frecuente acusar de populistas a todos os que defendan os dereitos dos máis débiles da sociedade. Para estas visións, a categoría de pobo é unha mitificación de algo que en realidade non existe. Con todo, aquí créase unha polarización innecesaria, xa que nin a idea de pobo nin a de próximo son categorías puramente míticas ou románticas que exclúan ou desprecen a organización social, a ciencia e as institucións da sociedade civil.¹³⁸

164.   A caridade reúne ambas as dimensións -a mítica e a institucional- posto que implica unha marcha eficaz de transformación da historia que esixe incorporalo principalmente todo: as institucións, o dereito, a técnica, a experiencia, achéguelos profesionais, a análise científica, os procedementos administrativos. Porque «non hai de feito vida privada se non é protexida por unha orde pública, un fogar cálido non ten intimidade se non é baixo a tutela da legalidade, dun estado de tranquilidade fundado na lei e na forza e coa condición dun mínimo de benestar asegurado pola división do traballo, os intercambios comerciais, a xustiza social e a cidadanía política».¹³⁹

165.   A verdadeira caridade é capaz de incorporar todo isto na súa entrega, e debe expresarse no encontro persoa a persoa, tamén é capaz de chegar a unha irmá ou a un irmán afastado e mesmo ignorado, a través dos diversos recursos que as institucións dunha sociedade organizada, libre e creativa son capaces de xerar. Se imos ao caso, aínda o bo samaritano necesitou da existencia dunha pousada que lle permitise resolver o que el só nese momento non estaba en condicións de asegurar. O amor ao próximo é realista e non desperdicia nada que sexa necesario para unha transformación da historia que beneficie aos últimos. Doutro xeito, ás veces téñense ideoloxías de esquerda ou pensamentos sociais, xunto con hábitos individualistas e procedementos ineficaces que só chegan a uns poucos. Mentres tanto, a multitude dos abandonados queda a mercé da posible boa vontade dalgúns. Isto fai ver que é necesario fomentar non unicamente unha mística da fraternidade senón ao mesmo tempo unha organización mundial máis eficiente para axudar a resolver os problemas perentorios dos abandonados que sofren e morren nos países pobres. Isto á súa vez implica que non hai unha soa saída posible, unha única metodoloxía aceptable, unha receita económica que poida ser aplicada igualmente por todos, e supón que aínda a ciencia máis rigorosa poida propor camiños diferentes.

166.   Todo isto podería estar colgado de alfinetes, se perdemos a capacidade de advertir a necesidade dun cambio nos corazóns humanos, nos hábitos e nos estilos de vida. É o que ocorre cando a propaganda política, os medios e os construtores de opinión pública persisten en fomentar unha cultura individualista e inxenua ante os intereses económicos desenfreados e a organización das sociedades ao servizo dos que xa teñen demasiado poder. Por iso, a miña crítica ao paradigma tecnocrático non significa que só tentando controlar os seus excesos poderemos estar asegurados, porque o maior perigo non reside nas cousas, nas realidades materiais, nas organizacións, senón no modo como as persoas as utilizan. O asunto é a fraxilidade humana, a tendencia constante ao egoísmo humano que forma parte daquilo que a tradición cristiá chama “concupiscencia”: a inclinación do ser humano a encerrarse na inmanencia da súa propio eu, do seu grupo, dos seus intereses mesquiños. Esa concupiscencia non é un defecto desta época. Existiu desde que o home é home e simplemente transfórmase, adquire diversas modalidades en cada século, e finalmente utiliza os instrumentos que o momento histórico pon á súa disposición. Pero é posible dominala coa axuda de Deus.

167.   A tarefa educativa, o desenvolvemento de hábitos solidarios, a capacidade de pensar a vida humana máis integralmente, a fondura espiritual, fan falta para dar calidade ás relacións humanas, de tal modo que sexa a mesma sociedade a que reaccione ante as súas inequidades, as súas desviacións, os abusos dos poderes económicos, tecnolóxicos, políticos ou mediáticos. Hai visións liberais que ignoran este factor da fraxilidade humana, e imaxinan un mundo que responde a unha determinada orde que por si só podería asegurar o futuro e a solución de todos os problemas.

168.   O mercado só non resolve todo, aínda que outra vez nos queiran facer crer este dogma de fe neoliberal. Trátase dun pensamento pobre, repetitivo, que propón sempre as mesmas receitas fronte a calquera desafío que se presente. O neoliberalismo reprodúcese a si mesmo sen máis, acudindo ao máxico “derrame” ou “goteo” -sen nomealo- como único camiño para resolver os problemas sociais. Non se advirte que o suposto derrame non resolve a inequidade, que é fonte de novas formas de violencia que ameazan o tecido social. Por unha banda, é imperioso unha política económica activa orientada a «promover unha economía que favoreza a diversidade produtiva e a creatividade empresarial»,¹⁴⁰ para que sexa posible acrecentar os postos de traballo en lugar de reducilos. A especulación financeira coa ganancia fácil como fin fundamental segue causando estragos. Por outra banda, «sen formas internas de solidariedade e de confianza recíproca, o mercado non pode cumprir plenamente a súa propia función económica. Hoxe, precisamente esta confianza fallou».¹⁴¹ O fin da historia non foi tal, e as receitas dogmáticas da teoría económica imperante mostraron non ser infalibles. A fraxilidade dos sistemas mundiais fronte ás pandemias evidenciou que non todo se resolve coa liberdade de mercado e que, ademais de rehabilitar unha sa política que non estea sometida ao ditado das finanzas, «temos que volver levar a dignidade humana ao centro e que sobre ese alicerce se constrúan as estruturas sociais alternativas que necesitamos».¹⁴²

169.   En certas visións economicistas pechadas e monocromáticas, non parecen ter lugar, por exemplo, os movementos populares que aglutinan a desocupados, traballadores precarios e informais e a tantos outros que non entran facilmente nas canles xa establecidas. En realidade, estes xestan variadas formas de economía popular e de produción comunitaria. Fai falta pensar na participación social, política e económica de tal maneira «que inclúa aos movementos populares e anime as estruturas de goberno locais, nacionais e internacionais con ese torrente de enerxía moral que xorde da incorporación dos excluídos na construción do destino común» e á súa vez é bo promover que «estes movementos, estas experiencias de solidariedade que crecen desde abaixo, desde o subsolo do planeta, conflúan, estean máis coordinadas, váianse atopando».¹⁴³ Pero sen traizoar o seu estilo característico, porque eles «son sementadores de cambio, promotores dun proceso no que conflúen millóns de accións grandes e pequenas encadeadas creativamente, como nunha poesía».¹⁴⁴ Neste sentido son “poetas sociais”, que traballan, propoñen, promoven e liberan ao seu modo. Con eles será posible un desenvolvemento humano integral, que implica superar «esa idea das políticas sociais concibidas como unha política cara ao pobres pero nunca cos pobres, nunca dos pobres e moito menos insere nun proxecto que reunifique aos pobos».¹⁴⁵ Aínda que molesten, aínda que algúns “pensadores” non saiban como clasificalos, hai que ter a valentía de recoñecer que sen eles «a democracia se atrofia, convértese nun nominalismo, unha formalidade, perde representatividade, vaise desencarnando porque deixa fóra ao pobo na súa loita cotiá pola dignidade, na construción do seu destino».¹⁴⁶

 

132 ANTONIO SPADARO, S.J., As pegadas dun pastor. Unha conversación co Papa Francisco, en: JORGE MARIO BERGOGLIO - PAPA FRANCISCO, Nos teus ollos está a miña palabra. Homilías e discursos de Buenos Aires (1999-2013), Publicacións Claretianas, Madrid 2017, 24-25; cf. Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 220-221: AAS 105 (2013), 1110-1111.

133 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 204: AAS 105 (2013), 1106.

134 Cf. Ibíd.: AAS 105 (2013), 1105-1106.

135 Ibíd., 202: AAS 105 (2013), 1105.

136 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 128: AAS 107 (2015), 898. 

137 Discurso ao Corpo diplomático acreditado ante a Santa Sé (12 xaneiro 2015): AAS 107 (2015), 165; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (16 xaneiro 2015), p. 10; cf. Discurso aos participantes no Encontro mundial de Movementos populares (28 outubro 2014): AAS 106 (2014), 851-859.

138 Algo semellante pode dicirse da categoría bíblica de “Reino de Deus”.

139 PAUL RICOEUR, Histoire et vérité, ed. Lle Seuil, París 1967, 122. 

140 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 129: AAS 107 (2015), 899.

141 BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 35: AAS 101 (2009), 670.

142 Discurso aos participantes no Encontro mundial de Movementos populares (28 outubro 2014): AAS 106 (2014), 858.

O PODER INTERNACIONAL

170.   Permítome repetir que «a crise financeira de 2007-2008 era a ocasión para o desenvolvemento dunha nova economía máis atenta aos principios éticos e para unha nova regulación da actividade financeira especulativa e da riqueza ficticia. Pero non houbo unha reacción que levase a repensar os criterios obsoletos que seguen rexendo ao mundo».¹⁴⁷ É máis, parece que as verdadeiras estratexias que se desenvolveron posteriormente no mundo se orientaron a máis individualismo, a máis desintegración, a máis liberdade para os verdadeiros poderosos que sempre atopan a maneira de saír indemnes.

171.   Quixese insistir en que «dar a cada un o seu, seguindo a definición clásica de xustiza, significa que ningún individuo ou grupo humano se pode considerar omnipotente, autorizado a pasar por encima da dignidade e dos dereitos das outras persoas singulares ou das súas agrupacións sociais. A distribución fáctica do poder -sexa, sobre todo, político, económico, de defensa, tecnolóxico- entre unha pluralidade de suxeitos e a creación dun sistema xurídico de regulación das pretensións e intereses, concreta a limitación do poder. O panorama mundial hoxe preséntanos, con todo, moitos falsos dereitos, e -á vez- grandes sectores indefensos, vítimas máis ben dun mal exercicio do poder».¹⁴⁸

172.   O século XXI «é escenario dun enfraquecemento de poder dos Estados nacionais, sobre todo porque a dimensión económico-financeira, de características transnacionais, tende a predominar sobre a política. Neste contexto, vólvese indispensable a maduración de institucións internacionais máis fortes e eficazmente organizadas, con autoridades designadas equitativamente por acordo entre os gobernos nacionais, e dotadas de poder para sancionar».¹⁴⁹ Cando se fala da posibilidade dalgunha forma de autoridade mundial regulada polo dereito¹⁵⁰ non necesariamente debe pensarse nunha autoridade persoal. Con todo, polo menos debería incluír a xestación de organizacións mundiais máis eficaces, dotadas de autoridade para asegurar o ben común mundial, a erradicación da fame e a miseria, e a defensa certa dos dereitos humanos elementais.

173.   Nesta liña, recordo que é necesaria unha reforma «tanto da Organización das Nacións Unidas como da arquitectura económica e financeira internacional, para que se dea unha concreción real ao concepto de familia de nacións».¹⁵¹ Sen dúbida isto supón límites xurídicos precisos que eviten que se trate dunha autoridade cooptada por uns poucos países, e que á súa vez impidan imposicións culturais ou o menoscabo das liberdades básicas das nacións máis débiles por mor de diferenzas ideolóxicas. Porque «a Comunidade Internacional é unha comunidade xurídica fundada na soberanía de cada un dos Estados membros, sen vínculos de subordinación que neguen ou limiten a súa independencia».¹⁵² Pero «o labor das Nacións Unidas, a partir dos postulados do Preámbulo e dos primeiros artigos da súa Carta Constitucional, pode ser vista como o desenvolvemento e a promoción da soberanía do dereito, sabendo que a xustiza é requisito indispensable para obter o ideal da fraternidade universal. […] Hai que asegurar o imperio incontestado do dereito e o infatigable recurso á negociación, aos bos oficios e á arbitraxe, como propón a Carta das Nacións Unidas, verdadeira norma xurídica fundamental».¹⁵³ É necesario evitar que esta Organización sexa deslexitimizada, porque os seus problemas ou deficiencias poden ser afrontados e resoltos conxuntamente.

174.   Fan falta valentía e xenerosidade en orde a establecer libremente determinados obxectivos comúns e asegurar o cumprimento en todo o mundo dalgunhas normas básicas. Para que isto sexa realmente útil, débese soster «a esixencia de manter os acordos subscritos "pacta sunt servanda"»,¹⁵⁴ de maneira que se evite «a tentación de apelar ao dereito da forza máis que á forza do dereito».¹⁵⁵ Isto require fortalecer «os instrumentos normativos para a solución pacífica das controversias de modo que se reforcen o seu alcance e a súa obrigatoriedade».¹⁵⁶ Entre estes instrumentos normativos, deben ser favorecidos os acordos multilaterais entre os Estados, porque garanten mellor que os acordos bilaterais o coidado dun ben común realmente universal e a protección dos Estados máis débiles.

175.   Grazas a Deus tantas agrupacións e organizacións da sociedade civil axudan a paliar as debilidades da Comunidade internacional, a súa falta de coordinación en situacións complexas, a súa falta de atención fronte a dereitos humanos fundamentais e a situacións moi críticas dalgúns grupos. Así adquire unha expresión concreta o principio de subsidiariedade, que garante a participación e a acción das comunidades e organizacións de menor rango, as que complementan a acción do Estado. Moitas veces desenvolven esforzos admirables pensando no ben común e algúns dos seus membros chegan a realizar xestos verdadeiramente heroicos que mostran de canta beleza aínda é capaz nosa humanidade.

 

143 Ibíd.

144 Discurso aos participantes no Encontro mundial de Movementos populares (5 novembro 2016): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (11 novembro 2016), p. 6.

145 Ibíd., p. 8.

146 Ibíd.

147 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 189: AAS 107 (2015), 922.

148 Discurso á Organización das Nacións Unidas, Nova Iorque (25 setembro 2015): AAS 107 (2015), 1037.

149 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 175: AAS 107 (2015), 916-917.

150 Cf. BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 67: AAS 101 (2009), 700-701.

151 Ibíd.: AAS 101 (2009), 700.152 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 434.

153 Discurso á Organización das Nacións Unidas, Nova Iorque (25 setembro 2015): AAS 107 (2015), 1037.1041.

154 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 437.

155 S. XOÁN PAULO II, Mensaxe para a 37.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2004, 5: AAS 96 (2004), 117; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (19 decembro 2003), p. 5.

156 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 439.

 

UNHA CARIDADE SOCIAL E POLÍTICA

176.   Para moitos a política hoxe é unha mala palabra, e non se pode ignorar que detrás deste feito están a miúdo os erros, a corrupción, a ineficiencia dalgúns políticos. A isto engádense as estratexias que buscan debilitala, substituíla pola economía ou dominala con algunha ideoloxía. Pero, pode funcionar o mundo sen política? Pode haber un camiño eficaz cara á fraternidade universal e a paz social sen unha boa política?¹⁵⁷

 

A política que se necesita

177.   Permítome volver insistir que «a política non debe someterse á economía e esta non debe someterse aos ditames e ao paradigma eficientista da tecnocracia».¹⁵⁸ Aínda que haxa que rexeitar o mal uso do poder, a corrupción, a falta de respecto ás leis e a ineficiencia, «non se pode xustificar unha economía sen política, que sería incapaz de propiciar outra lóxica que rexa os diversos aspectos da crise actual».¹⁵⁹ Ao contrario, «necesitamos unha política que pense con visión ampla, e que leve adiante unha reformulación integral, incorporando nun diálogo interdisciplinario os diversos aspectos da crise».¹⁶⁰ Penso  «nunha sa política, capaz de reformar as institucións, coordinalas e dotalas de mellores prácticas, que permitan superar presións e inercias viciosas».¹⁶¹ Non se pode pedir isto á economía, nin se pode aceptar que esta asuma o poder real do Estado.

178.   Ante tantas formas mesquiñas e inmediatistas de política, recordo que «a grandeza política se mostra cando, en momentos difíciles, se obra por grandes principios e pensando no ben común a longo prazo. Ao poder político cústalle moito asumir este deber nun proxecto de nación»¹⁶² e máis aínda nun proxecto común para a humanidade presente e futura. Pensar nos que virán non serve aos fins electorais, pero é o que esixe unha xustiza auténtica, porque, como ensinaron os Bispos de Portugal, a terra «é un préstamo que cada xeración recibe e debe transmitir á xeración seguinte».¹⁶³

179.   A sociedade mundial ten serias fallas estruturais que non se resolven con parches ou solucións rápidas meramente ocasionais. Hai cousas que deben ser cambiadas con reformulacións de fondo e transformacións importantes. Só unha sa política podería lideralo, convocando aos máis diversos sectores e aos saberes máis variados. Desa maneira, unha economía integrada nun proxecto político, social, cultural e popular que busque o ben común pode «abrir camiño a oportunidades diferentes, que non implican deter a creatividade humana e o seu soño de progreso, senón orientar esa enerxía con canles novas».¹⁶⁴

 

O amor político

180.   Recoñecer a cada ser humano como un irmán ou unha irmá e buscar unha amizade social que integre a todos non son meras utopías. Esixen a decisión e a capacidade para atopar os camiños eficaces que as fagan realmente posibles. Calquera empeño nesta liña convértese nun exercicio supremo da caridade. Porque un individuo pode axudar a unha persoa necesitada, pero cando se une a outros para xerar procesos sociais de fraternidade e de xustiza para todos, entra «no campo da máis ampla caridade, a caridade política».¹⁶⁵ Trátase de avanzar cara a unha orde social e política cuxa alma sexa a caridade social.¹⁶⁶ Unha vez máis convoco a rehabilitar a política, que «é unha altísima vocación, é unha das formas máis preciosas da caridade, porque busca o ben común».¹⁶⁷

181.   Todos os compromisos que brotan da Doutrina Social da Igrexa «proveñen da caridade que, segundo o ensino de Xesús, é a síntese de toda a Lei (cf. Mt 22,36-40)».¹⁶⁸ Isto supón recoñecer que «o amor, cheo de pequenos xestos de coidado mutuo, é tamén civil e político, e maniféstase en todas as accións que procuran construír un mundo mellor».¹⁶⁹ Por esa razón, o amor non só se expresa en relacións íntimas e próximas, senón tamén en «a macro-relacións, como as relacións sociais, económicas e políticas».¹⁷⁰

182.   Esta caridade política supón desenvolver un sentido social que supera toda mentalidade individualista: «A caridade social fainos amar o ben común e lévanos a buscar efectivamente o ben de todas as persoas, consideradas non só individualmente, senón tamén na dimensión social que as une».¹⁷¹ Cada un é plenamente persoa cando pertence a un pobo, e ao mesmo tempo non hai verdadeiro pobo sen respecto ao rostro de cada persoa. Pobo e persoa son termos correlativos. Con todo, hoxe preténdese reducir as persoas a individuos, facilmente dominables por poderes que miran a intereses espurios. A boa política busca camiños de construción de comunidades nos distintos niveis da vida social, en orde a reequilibrar e reorientar a globalización para evitar os seus efectos disgregantes.

  

Amor efectivo

183.   A partir do «amor social»¹⁷² é posible avanzar cara a unha civilización do amor á que todos podamos sentirnos convocados. A caridade, co seu dinamismo universal, pode construír un mundo novo,¹⁷³ porque non é un sentimento estéril, senón a mellor maneira de lograr camiños eficaces de desenvolvemento para todos. O amor social é unha «forza capaz de suscitar vías novas para afrontar os problemas do mundo de hoxe e para renovar profundamente desde o seu interior as estruturas, organizacións sociais e ordenamentos xurídicos».¹⁷⁴

184.   A caridade está no corazón de toda vida social sa e aberta. Con todo, hoxe afírmase facilmente a súa irrelevancia para interpretar e orientar as responsabilidades morais».¹⁷⁵ É moito máis que sentimentalismo subxectivo, se é que está unida ao compromiso coa verdade, de maneira que non sexa «presa fácil das emocións e as opinións continxentes dos suxeitos».¹⁷⁶ Precisamente a súa relación coa verdade facilita á caridade o seu universalismo e así evita ser «relegada a un ámbito de relacións reducido e privado».¹⁷⁷ Doutro xeito, será «excluída dos proxectos e procesos para construír un desenvolvemento humano de alcance universal, no diálogo entre saberes e operatividade».¹⁷⁸ Sen a verdade, a emotividade baléirase de contidos relacionais e sociais. Por iso a apertura á verdade protexe á caridade dunha falsa fe que queda sen «o seu horizonte humano e universal».¹⁷⁹

185.   A caridade necesita a luz da verdade que constantemente buscamos e «esta luz é simultaneamente a da razón e a da fe»,¹⁸⁰ sen relativismos. Isto supón tamén o desenvolvemento das ciencias e a súa achega insubstituíble para atopar os camiños concretos e máis seguros para obter os resultados que se esperan. Porque cando está en xogo o ben dos demais non bastan as boas intencións, senón lograr efectivamente o que eles e as súas nacións necesitan para realizarse.

 

157 Cf. COMISIÓN SOCIAL DOS BISPOS DE FRANCIA, Declaración Réhabiliter a politique (17 febreiro 1999).

158 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 189: AAS 107 (2015), 922.

159 Ibíd., 196: AAS 107 (2015), 925.

160 Ibíd., 197: AAS 107 (2015), 925.161 Ibíd., 181: AAS 107 (2015), 919.

162 Ibíd., 178: AAS 107 (2015), 918.

163 CONFERENCIA EPISCOPAL PORTUGUESA, Carta pastoral Responsabilidade solidária pelo bem comum (15 setembro 2003), 20; cf. Carta enc. Laudato si, 159: AAS 107 (2015), 911.

164 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 191: AAS 107 (2015), 923.

165 PÍO XI, Discurso á Federación Universitaria Católica Italiana (18 decembro 1927): L’Osservatore Romano (23 decembro 1927), 3.

166 Cf. ÍD., Carta enc. Quadragesimo anno (15 maio 1931), 88: AAS 23 (1931), 206-207.

167 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 205: AAS 105 (2013), 1106.

168 BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 2: AAS 101 (2009), 642.

169 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 231: AAS 107 (2015), 937.

170 BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 2: AAS 101 (2009), 642.

171 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 207.172 S. XOÁN PAULO II, Carta enc. Redemptor hominis (4 marzo 1979), 15: AAS 71 (1979), 288.

173 Cf. S. PAULO VIN, Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 44: AAS 59 (1967), 279.

174 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 207.

175 BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 2: AAS 101 (2009), 642.

176 Ibíd., 3: AAS 101 (2009), 643.

177 Ibíd., 4: AAS 101 (2009), 643.

178 Ibíd.

179 Ibíd., 3: AAS 101 (2009), 643.

180 Ibíd.: AAS 101 (2009), 642.

 

A ACTIVIDADE DO AMOR POLÍTICO

186.   Hai un chamado amor “elícito”, que son os actos que proceden directamente da virtude da caridade, dirixidos a persoas e a pobos. Hai ademais un amor “imperado”: aqueles actos da caridade que impulsan a crear institucións máis sas, regulacións máis xustas, estruturas máis solidarias.¹⁸¹ Por iso é polo que sexa «un acto de caridade igualmente indispensable o esforzo dirixido a organizar e estruturar a sociedade de modo que o próximo non teña que padecer a miseria».¹⁸² É caridade acompañar a unha persoa que sofre, e tamén é caridade todo o que se realiza, aínda sen ter contacto directo con esa persoa, para modificar as condicións sociais que provocan o seu sufrimento. Se alguén axuda a un ancián a cruzar un río, e iso é exquisita caridade, o político constrúelle unha ponte, e iso tamén é caridade. Se alguén axuda a outro con comida, o político créalle unha fonte de traballo, e exercita un modo altísimo da caridade que ennobrece a súa acción política.

 

Os desvelos do amor

187.   Esta caridade, corazón do espírito da política, é sempre un amor preferente polos últimos, que está detrás de todas as accións que se realicen ao seu favor.¹⁸³ Só cunha mirada cuxo horizonte estea transformado pola caridade, que lle leva a percibir a dignidade do outro, os pobres son descubertos e valorados na súa inmensa dignidade, respectados no seu estilo propio e na súa cultura, e por tanto verdadeiramente integrados na sociedade. Esta mirada é o núcleo do verdadeiro espírito da política. Desde alí os camiños que se abren son diferentes aos dun pragmatismo sen alma. Por exemplo, «non se pode abordar o escándalo da pobreza promovendo estratexias de contención que unicamente tranquilicen e convertan aos pobres en seres domesticados e inofensivos. Que triste ver cando detrás de supostas obras altruístas, redúcese ao outro á pasividade».¹⁸⁴ O que se necesita é que haxa diversos canles de expresión e de participación social. A educación está ao servizo dese camiño para que cada ser humano poida ser artífice do seu destino. Aquí mostra o seu valor o principio de subsidiariedade, inseparable do principio de solidariedade.

188.   Isto provoca a urxencia de resolver todo o que atenta contra os dereitos humanos fundamentais. Os políticos están chamados a «preocuparse da fraxilidade, da fraxilidade dos pobos e das persoas. Coidar a fraxilidade quere dicir forza e tenrura, loita e fecundidade, no medio dun modelo funcionalista e privatista que conduce inexorablemente á “cultura do descarte”. […] Significa facerse cargo do presente na súa situación máis marxinal e angustiante, e ser capaz de dotalo de dignidade».¹⁸⁵ Así certamente xérase unha actividade intensa, porque «hai que facer o que sexa para salvagardar a condición e dignidade da persoa humana».¹⁸⁶ O político é un facedor, un construtor con grandes obxectivos, con mirada ampla, realista e pragmática, aínda máis aló do seu propio país. As maiores angustias dun político non deberían ser as causadas por unha caída nas enquisas, senón por non resolver efectivamente «o fenómeno da exclusión social e económica, coas súas tristes consecuencias de trata de seres humanos, comercio de órganos e tecidos humanos, explotación sexual de nenos e nenas, traballo escravo, incluíndo a prostitución, tráfico de drogas e de armas, terrorismo e crime internacional organizado. É tal a magnitude destas situacións e o grao de vidas inocentes que vai cobrando, que habemos de evitar toda tentación de caer nun nominalismo declaracionista con efecto tranquilizador nas conciencias. Debemos coidar que nosas institucións sexan realmente efectivas na loita contra todos estes flaxelos».¹⁸⁷ Isto faise aproveitando con intelixencia os grandes recursos do desenvolvemento tecnolóxico.

189.   Aínda estamos lonxe dunha globalización dos dereitos humanos máis básicos. Por iso a política mundial non pode deixar de colocar entre os seus obxectivos principais e imperioso o de acabar eficazmente coa fame. Porque «cando a especulación financeira condiciona o prezo dos alimentos tratándoos como a calquera mercadoría, millóns de persoas sofren e morren de fame. Por outra banda, refúganse toneladas de alimentos. Isto constitúe un verdadeiro escándalo. A fame é criminal, a alimentación é un dereito inalienable».¹⁸⁸ Mentres moitas veces enfrascámonos en discusións semánticas ou ideolóxicas, permitimos que aínda hoxe haxa irmás e irmáns que morran de fame ou de sede, sen un teito ou sen acceso ao coidado da súa saúde. Xunto con estas necesidades elementais insatisfeitas, a trata de persoas é outra vergoña para a humanidade que a política internacional non debería seguir tolerando, máis aló dos discursos e as boas intencións. Son mínimos impostergables.

 

Amor que integra e reúne

190.   A caridade política exprésase tamén na apertura a todos. Principalmente aquel a quen lle toca gobernar, está chamado a renuncias que fagan posible o encontro, e busca a confluencia polo menos nalgúns temas. Sabe escoitar o punto de vista do outro facilitando que todos teñan un espazo. Con renuncias e paciencia un gobernante pode axudar a crear ese fermoso poliedro onde todos atopan un lugar. Nisto non funcionan as negociacións de tipo económico. É algo máis, é un intercambio de ofrendas en favor do ben común. Parece unha utopía inxenua, pero non podemos renunciar a este altísimo obxectivo.

191.   Mentres vemos que todo tipo de intolerancias fundamentalistas dana as relacións entre persoas, grupos e pobos, vivamos e ensinemos nós o valor do respecto, o amor capaz de asumir toda diferenza, a prioridade da dignidade de todo ser humano sobre calquera fosen as súas ideas, sentimentos, prácticas e aínda os seus pecados. Mentres na sociedade actual proliferan os fanatismos, as lóxicas pechadas e a fragmentación social e cultural, un bo político dá o primeiro paso para que resoen as distintas voces. É certo que as diferenzas xeran conflitos, pero a uniformidade xera asfixia e fai que nos fagocitemos culturalmente. Non nos resignemos a vivir encerrados nun fragmento de realidade.

192.   Neste contexto, quero lembrar que, xunto co Gran Imán Ahmad Ao-Tayyeb, pedimos «aos artífices da política internacional e da economía mundial, comprometerse seriamente para difundir a cultura da tolerancia, da convivencia e da paz; intervir canto antes para parar o derramamento de sangue inocente».¹⁸⁹ E cando unha determinada política sementa o odio ou o medo cara a outras nacións en nome do ben do propio país, é necesario preocuparse, reaccionar a tempo e corrixir inmediatamente o rumbo.

 

181 A doutrina moral católica, seguindo o ensino de san Tomé de Aquino, distingue entre o acto “elícito” e o acto “imperado” (cf. Summa Theologiae, I- II, q. 8-17; MARCELLINO ZALBA, S.J., Theologiae moralis summa. Theologia moralis fundamentalis. Tractatus de virtutibus theologicis, ed. BAC, Madrid 1952, vol. 1, 69; ANTONIO ROYO MARÍN, Ou.P., Teoloxía da perfección cristiá, ed. BAC, Madrid 1962, 192-196).

182 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 208.

183 Cf. S. XOÁN PAULO II, Carta enc. Sollicitudo rei socialis (30 decembro 1987), 42: AAS 80 (1988), 572-574; ÍD., Carta enc. Centesimus annus (1 maio 1991), 11: AAS 83 (1991), 806-807.

184 Discurso aos participantes no Encontro mundial de Movementos populares (28 outubro 2014): AAS 106 (2014), 852.

185 Discurso ao Parlamento europeo, Estrasburgo (25 novembro 2014): AAS 106 (2014), 999; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (28 novembro 2014), p. 4.

186 Discurso á clase dirixente e ao Corpo diplomático, Bangui - República Centroafricana (29 novembro 2015): AAS 107 (2015), 1320; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (4 decembro 2015), p. 15.

187 Discurso á Organización das Nacións Unidas, Nova Iorque (25 setembro 2015): AAS 107 (2015), 1039.

188 Discurso aos participantes no Encontro mundial de Movementos populares (28 outubro 2014): AAS 106 (2014), 853.

MÁIS FECUNDIDADE QUE ÉXITOS

193.   Ao mesmo tempo que desenvolve esta actividade incansable, todo político tamén é un ser humano. Está chamado a vivir o amor nas súas relacións interpersoais cotiás. É unha persoa, e necesita advertir que «o mundo moderno, pola súa mesma perfección técnica tende a racionalizar, cada día máis, a satisfacción dos desexos humanos, clasificados e repartidos entre diversos servizos. Cada vez menos se chama a un home polo seu nome propio, cada vez menos se tratará como persoa a este ser, único no mundo, que ten o seu propio corazón, os seus sufrimentos, os seus problemas, as súas alegrías e a súa propia familia. Só se coñecerán as súas enfermidades para curalas, a súa falta de diñeiro para proporcionarllo, a súa necesidade de casa para aloxalo, o seu desexo de esparexemento e de distraccións para organizarllas». Pero «amar ao máis insignificante dos seres humanos como a un irmán, coma se non houbese máis que el no mundo, non é perder o tempo».¹⁹⁰

194.   Tamén na política hai lugar para amar con tenrura. «Que é a tenrura? É o amor que se fai próximo e concreto. É un movemento que procede do corazón e chega aos ollos, aos oídos, ás mans. […] A tenrura é o camiño que percorreron os homes e as mulleres máis valentes e fortes».¹⁹¹ No medio da actividade política, «os máis pequenos, os máis débiles, os máis pobres deben entenrecernos: teñen "dereito" de enchernos a alma e o corazón. Si, eles son os nosos irmáns e como tales temos que amalos e tratalos».¹⁹²

195.   Isto axúdanos a recoñecer que non sempre se trata de lograr grandes éxitos, que ás veces non son posibles. Na actividade política hai que lembrar que «máis aló de toda aparencia, cada un é inmensamente sacro e merece o noso agarimo e a nosa entrega. Por iso, se logro axudar a unha soa persoa a vivir mellor, iso xa xustifica a entrega da miña vida. É lindo ser pobo fiel de Deus. E alcanzamos plenitude cando rompemos as paredes e o corazón énchesenos de rostros e de nomes!».¹⁹³ Os grandes obxectivos soñados nas estratexias lógranse parcialmente. Máis aló disto, quen ama e deixou de entender a política como unha mera procura de poder «ten a seguridade de que non se perde ningún dos seus traballos realizados con amor, non se perde ningunha das súas preocupacións sinceras polos demais, non se perde ningún acto de amor a Deus, non se perde ningún cansazo xeneroso, non se perde ningunha dolorosa paciencia. Todo iso dá voltas polo mundo como unha forza de vida».¹⁹⁴

196.   Por outra banda, unha gran nobreza é ser capaz de desatar procesos cuxos froitos serán recollidos por outros, coa esperanza posta nas forzas secretas do ben que se sementa. A boa política une ao amor a esperanza, a confianza nas reservas de ben que hai no corazón do pobo, a pesar de todo. Por iso «a auténtica vida política, fundada no dereito e nun diálogo leal entre os protagonistas, renóvase coa convicción de que cada muller, cada home e cada xeración encerran en si mesmos unha promesa que pode liberar novas enerxías relacionais, intelectuais, culturais e espirituais».¹⁹⁵

197.   Vista desta maneira, a política é máis nobre que a aparencia, que a mercadotecnia, que distintas formas de maquillaxe mediática. Todo iso o único que logra sementar é división, inimizade e un escepticismo desolador incapaz de apelar a un proxecto común. Pensando no futuro, algúns días as preguntas teñen que ser: “Para que? Cara a onde estou a apuntar realmente?”. Porque, despois duns anos, reflexionando sobre o propio pasado a pregunta non será: “Cantos me aprobaron, cantos me votaron, cantos tiveron unha imaxe positiva de min?”. As preguntas, quizais dolorosas, serán: “Canto amor puxen no meu traballo, en que fixen avanzar ao pobo, que marca deixei na vida da sociedade, que lazos reais construín, que forzas positivas desatei, canta paz social sementei, que provoquei no lugar que se me encomendou?”.

 

189 Documento sobre a fraternidade humana pola paz mundial e a convivencia común, Abu Dabi (4 febreiro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (8 febreiro 2019), p. 7.

190 RENÉ VOILLAUME, Irmán de todos, ed. Narcea, Madrid 1978, 15-17.

191 Videomensaxe ao TED2017 de Vancouver (26 abril 2017): L’Osservatore Romano (27 abril 2017), p. 7.

192 Audiencia xeral (18 febreiro 2015): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (20 febreiro 2015), p. 2.

193 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 274: AAS 105 (2013), 1130.

194 Ibíd., 279: AAS 105 (2013), 1132.

195 Mensaxe para a 52.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2019 (8 decembro 2018), 5: L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (21 decembro 2018), p. 7.