FRATELLI TUTTI - Todos irmáns (Cap.7)

 CAPÍTULO SÉTIMO

CAMIÑOS DE REENCONTRO

 

225.   En moitos lugares do mundo fan falta camiños de paz que leven a cicatrizar as feridas, necesítanse artesáns de paz dispostos a xerar procesos de sanación e de reencontro con enxeño e audacia.

 

RECOMENZAR DESDE A VERDADE

226.   Reencontro non significa volver a un momento anterior aos conflitos. Co tempo todos cambiamos. A dor e os enfrontamentos transformáronnos. Ademais, xa non hai lugar para diplomacias baleiras, para disimulos, para dobres discursos, para ocultamentos, para bos modais que esconden a realidade. Os que estiveron duramente enfrontados conversan desde a verdade, clara e espida. Failles falta aprender a cultivar unha memoria penitencial, capaz de asumir o pasado para liberar o futuro das propias insatisfaccións, confusións ou proxeccións. Só desde a verdade histórica dos feitos poderán facer o esforzo perseverante e longo de comprenderse mutuamente e de tentar unha nova síntese para o ben de todos. A realidade é que «o proceso de paz é un compromiso constante no tempo. É un traballo paciente que busca a verdade e a xustiza, que honra a memoria das vítimas e que se abre, paso a paso, a unha esperanza común, máis forte que a vinganza».²⁰⁹ Como dixeron os Bispos do Congo con respecto a un conflito que se repite, «os acordos de paz nos papeis nunca serán suficientes. Será necesario ir máis lonxe, integrando a esixencia de verdade sobre as orixes desta crise recorrente. O pobo ten o dereito de saber que pasou».²¹⁰

227.   En efecto, «a verdade é unha compañeira inseparable da xustiza e da misericordia. As tres xuntas son esenciais para construír a paz e, por outra banda, cada unha delas impide que as outras sexan alteradas. […] A verdade non debe, de feito, conducir á vinganza, senón máis ben á reconciliación e ao perdón. Verdade é contar ás familias desgarradas pola dor o que ocorreu cos seus parentes desaparecidos. Verdade é confesar que pasou cos menores de idade recrutados polos actores violentos. Verdade é recoñecer a dor das mulleres vítimas de violencia e de abusos. […] Cada violencia cometida contra un ser humano é unha ferida na carne da humanidade; cada morte violenta diminúenos como persoas. […] A violencia procrea violencia, o odio procrea máis odio, e a morte máis morte. Temos que romper esa cadea que se presenta como ineludible».²¹¹

209 Mensaxe para a 53.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2020 (8 decembro 2019), 2: L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 setembro 2019), p. 6.

210 CONFERENCIA EPISCOPAL DO CONGO, Message au Peuple de Dieu et aux femmes et aux hommes de bonne volonté (9 maio 2018). 

211 Discurso no gran encontro de oración pola reconciliación nacional, Villavicencio - Colombia (8 setembro 2017): AAS 109 (2017), 1063-1064.1066.

 

A ARQUITECTURA E A ARTESANÍA DA PAZ

228.   O camiño cara á paz non implica homoxeneizar a sociedade, pero si nos permite traballar xuntos. Pode unir a moitos en pos de procuras comúns onde todos gañan. Fronte a un determinado obxectivo común, poderanse achegar diferentes propostas técnicas, distintas experiencias, e traballar polo ben común. É necesario tratar de identificar ben os problemas que atravesa unha sociedade para aceptar que existen diferentes maneiras de mirar as dificultades e de resolvelas. O camiño cara a unha mellor convivencia implica sempre recoñecer a posibilidade de que o outro achegue unha perspectiva lexítima, polo menos en parte, algo que poida ser rescatado, aínda cando se equivocou ou actuase mal. Porque «nunca se debe encasular ao outro polo que puido dicir ou facer, senón que debe ser considerado pola promesa que leva dentro de el»,²¹² promesa que deixa sempre unha regaña de esperanza.

229.   Como ensinaron os Bispos de Sudáfrica, a verdadeira reconciliación alcánzase de maneira proactiva, «formando unha nova sociedade baseada no servizo aos demais, máis que no desexo de dominar; unha sociedade baseada en compartir con outros o que un posúe, máis que na loita egoísta de cada un pola maior riqueza posible; unha sociedade na que o valor de estar xuntos como seres humanos é definitivamente máis importante que calquera grupo menor, sexa este a familia, a nación, a raza ou a cultura».²¹³ Os Bispos de Corea do Sur sinalaron que unha verdadeira paz «só pode lograrse cando loitamos pola xustiza a través do diálogo, perseguindo a reconciliación e o desenvolvemento mutuo».²¹⁴

230.   O esforzo duro por superar o que nos divide sen perder a identidade de cada un, supón que en todos permaneza vivo un básico sentimento de pertenza. Porque «a nosa sociedade gaña cando cada persoa, cada grupo social, se sente verdadeiramente de casa. Nunha familia, os pais, os avós, os fillos son de casa; ningún está excluído. Se un ten unha dificultade, mesmo grave, aínda que lla buscou el, os demais acoden na súa axuda, apóiano; a súa dor é de todos. […] Nas familias todos contribúen ao proxecto común, todos traballan polo ben común, pero sen anular ao individuo; ao contrario, sostéñeno, promóveno. Peléxanse, pero hai algo que non se move: ese lazo familiar. As pelexas de familia son reconciliacións despois. As alegrías e as penas de cada un son asumidas por todos. Iso si é ser familia! Se puidésemos lograr ver ao opoñente político ou ao veciño de casa cos mesmos ollos que aos fillos, esposas, esposos, pais ou nais, que bo sería. Amamos a nosa sociedade ou segue sendo algo afastado, algo anónimo, que non nos involucra, non nos mete, non nos compromete?».²¹⁵

231.   Moitas veces é moi necesario negociar e así desenvolver canles concretas para a paz. Pero os procesos efectivos dunha paz duradeira son ante todo transformacións artesanais obradas polos pobos, onde cada ser humano pode ser un fermento eficaz co seu estilo de vida cotiá. As grandes transformacións non son fabricadas en escritorios ou despachos. Entón «cada un xoga un papel fundamental nun único proxecto creador, para escribir unha nova páxina da historia, unha páxina chea de esperanza, chea de paz, chea de reconciliación».²¹⁶ Hai unha “arquitectura” da paz, onde interveñen as diversas institucións da sociedade, cada unha desde a súa competencia, pero hai tamén unha “artesanía” da paz que nos involucra a todos. A partir de diversos procesos de paz que se desenvolveron en distintos lugares do mundo «aprendemos que estes camiños de pacificación, de primacía da razón sobre a vinganza, de delicada harmonía entre a política e o dereito, non poden obviar os procesos da xente. Non se alcanzan co deseño de marcos normativos e arranxos institucionais entre grupos políticos ou económicos de boa vontade. […] Ademais, sempre é rico incorporar nos nosos procesos de paz a experiencia de sectores que, en moitas ocasións, foron invisibilizados, para que sexan precisamente as comunidades quen coloreen os procesos de memoria colectiva».²¹⁷

232.   Non hai punto final na construción da paz social dun país, senón que é «unha tarefa que non dá tregua e que esixe o compromiso de todos. Traballo que nos pide non decaer no esforzo por construír a unidade da nación e, a pesar dos obstáculos, diferenzas e distintos enfoques sobre a maneira de lograr a convivencia pacífica, persistir na loita para favorecer a cultura do encontro, que esixe colocar no centro de toda acción política, social e económica, á persoa humana, a súa altísima dignidade, e o respecto polo ben común. Que este esforzo nos faga fuxir de toda tentación de vinganza e procura de intereses só particulares e a curto prazo».²¹⁸ As manifestacións públicas violentas, dun lado ou doutro, non axudan a atopar camiños de saída. Sobre todo porque, como ben sinalaron os Bispos de Colombia, cando se alentan «mobilizacións cidadás non sempre aparecen claras as súas orixes e obxectivos, hai certas formas de manipulación política e percibíronse apropiacións a favor de intereses particulares».²¹⁹

 

Sobre todo cos últimos

233.   A procura da amizade social non implica soamente o achegamento entre grupos sociais distanciados a partir dalgún período conflitivo da historia, senón tamén a procura dun reencontro cos sectores máis empobrecidos e vulnerables. A paz «non só é ausencia de guerra senón o compromiso incansable -especialmente daqueles que ocupamos un cargo de máis ampla responsabilidade- de recoñecer, garantir e reconstruír concretamente a dignidade tantas veces esquecida ou ignorada de irmáns nosos, para que poidan sentirse os principais protagonistas do destino da súa nación».²²⁰

234.   Frecuentemente ofendeuse aos últimos da sociedade con xeneralizacións inxustas. Se ás veces os máis pobres e os descartados reaccionan con actitudes que parecen antisociais, é importante entender que moitas veces esas reaccións teñen que ver cunha historia de menosprezo e de falta de inclusión social. Como ensinaron os Bispos latinoamericanos, «só a proximidade que nos fai amigos permítenos apreciar profundamente os valores dos pobres de hoxe, os seus lexítimos anhelos e o seu modo propio de vivir a fe. A opción polos pobres debe conducirnos á amizade cos pobres».²²¹

235.   Quen pretenden pacificar a unha sociedade non deben esquecer que a inequidade e a falta dun desenvolvemento humano integral non permiten xerar paz. En efecto, «sen igualdade de oportunidades, as diversas formas de agresión e de guerra atoparán un caldo de cultivo que tarde ou cedo provocará a súa explosión. Cando a sociedade “local, nacional ou mundial” abandona na periferia unha parte de si mesma, non haberá programas políticos nin recursos policiais ou de intelixencia que poidan asegurar indefinidamente a tranquilidade».²²² Se hai que volver empezar, sempre será desde os últimos.

212 Mensaxe para a 53.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2020 (8 decembro 2019), 3: L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 decembro 2019), p. 7.

213 CONFERENCIA DE BISPOS DE SUDÁFRICA, Pastoral letter on christian hope in the current crise (maio 1986).

214 CONFERENCIA DE BISPOS CATÓLICOS DE COREA, Appeal of the Catholic Church in Korea for Peace on the Korean Peninsula (15 agosto 2017).

215 Discurso á sociedade civil, Quito - Ecuador (7 xullo 2015): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (10 xullo 2015), p. 7.

216 Encontro interrelixioso cos mozos, Maputo - Mozambique (5 setembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 setembro 2019), p. 3.

217 Homilía durante a Santa Misa, Cartaxena de Indias - Colombia (10 setembro 2017): AAS 109 (2017), 1086.

218 Discurso ás autoridades, o Corpo diplomático e algúns representantes da sociedade civil, Bogotá - Colombia (7 setembro 2017): AAS 109 (2017), 1029.

219 CONFERENCIA EPISCOPAL DE COLOMBIA, Polo ben de Colombia: diálogo, reconciliación e desenvolvemento integral (26 novembro 2019), 4.

220 Discurso ás autoridades, a sociedade civil e o Corpo diplomático, Maputo - Mozambique (5 setembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 setembro 2019), p. 2.

221 V CONFERENCIA XERAL DO EPISCOPADO LATINOAMERICANO E DO CARIBE, Documento de Aparecida (29 xuño 2007), 398.

222 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 59: AAS 105 (2013), 1044.

O VALOR E O SENTIDO DO PERDÓN

236.   Algúns prefiren non falar de reconciliación porque entenden que o conflito, a violencia e as rupturas son parte do funcionamento normal dunha sociedade. De feito, en calquera grupo humano hai loitas de poder máis ou menos sutís entre distintos sectores. Outros sosteñen que dar lugar ao perdón é ceder o propio espazo para que outros dominen a situación. Por iso, consideran que é mellor manter un xogo de poder que permita soster un equilibrio de forzas entre os distintos grupos. Outros cren que a reconciliación é cousa de débiles, que non son capaces dun diálogo até o fondo, e por iso optan por escapar dos problemas disimulando as inxustizas. Incapaces de enfrontar os problemas, elixen unha paz aparente.

 

O conflito inevitable 

237.   O perdón e a reconciliación son temas fortemente acentuados no cristianismo e, de diversas formas, noutras relixións. O risco está en non comprender adecuadamente as conviccións crentes e presentalas de tal modo que terminen alimentando o fatalismo, a inercia ou a inxustiza, ou doutra banda a intolerancia e a violencia.

238.   Xesucristo nunca convidou a fomentar a violencia ou a intolerancia. El mesmo condenaba abertamente o uso da forza para imporse aos demais: «Vostedes saben que os xefes das nacións as someten e os poderosos as dominan. Entre vostedes non debe ser así» (Mt 20,25-26). Por outra banda, o Evanxeo pide perdoar «setenta veces sete» (Mt 18,22) e pon o exemplo do servidor desapiadado, que foi perdoado pero el á súa vez non foi capaz de perdoar a outros (cf. Mt 18,23-35).

239.   Se lemos outros textos do Novo Testamento, podemos advertir que de feito as comunidades primitivas, inmersas nun mundo pagán desbordado de corrupción e desviacións, vivían un sentido de paciencia, tolerancia, comprensión. Algúns textos son moi claros respecto diso: convídase a reprender aos adversarios con dozura (cf. 2 Tm 2,25). Ou se exhorta: «Que non inxurien a ninguén nin sexan agresivos, senón amables, demostrando unha gran humildade con todo o mundo. Porque nós tamén antes […] eramos detestables» (Tt 3,2-3). O libro dos Feitos dos Apóstolos afirma que os discípulos, perseguidos por algunhas autoridades, «gozaban de estímaa de todo o pobo» (2,47; cf. 4,21.33; 5,13).

240.   Con todo, cando reflexionamos acerca do perdón, da paz e da concordia social, atopámonos cunha expresión de Xesucristo que nos sorprende: «Non pensen que vin traer paz á terra. Non vin traer paz, senón espada! Vin enfrontar ao fillo contra o seu pai, á filla contra a súa nai, á nora contra a súa sogra e así, os inimigos de cada un serán os da súa familia» (Mt 10,34-36). É importante situala no contexto do capítulo onde está inserta. Alí queda claro que o tema do que se está falando é o da fidelidade á propia opción, sen avergoñarse, aínda que iso carrexe contrariedades, e aínda que os seres queridos se opoñan á devandita opción. Por tanto, ditas palabras non convidan a buscar conflitos, senón simplemente a soportar o conflito inevitable, para que o respecto humano non leve a faltar á fidelidade en pos dunha suposta paz familiar ou social. San Xoán Paulo II dixo que  a Igrexa «non pretende condenar todas e cada unha das formas de conflitividade social. A Igrexa sabe moi ben que, ao longo da historia, xorden inevitablemente os conflitos de intereses entre diversos grupos sociais e que fronte a eles o cristián non poucas veces debe pronunciarse con coherencia e decisión».²²³

 

As loitas lexítimas e o perdón

241.   Non se trata de propor un perdón renunciando aos propios dereitos ante un poderoso corrupto, ante un criminal ou ante alguén que degrada a nosa dignidade. Estamos chamados a amar a todos, sen excepción, pero amar a un opresor non é consentir que siga sendo así; tampouco é facerlle pensar que o que el fai é aceptable. Ao contrario, amalo ben é buscar de distintas maneiras que deixe de oprimir, é quitarlle ese poder que non sabe utilizar e que o desfigura como ser humano. Perdoar non quere dicir permitir que sigan pisando a propia dignidade e a dos demais, ou deixar que un criminal continúe facendo dano. Quen sofre a inxustiza ten que defender con forza os seus dereitos e os da súa familia precisamente porque debe preservar a dignidade que se lle deu, unha dignidade que Deus ama. Se un delincuente me fixo dano a min ou a un ser querido, ninguén me prohibe que esixa xustiza e que me preocupe para que esa persoa -ou calquera outra- non volva danarme nin faga o mesmo dano a outros. Corresponde que o faga, e o perdón non só non anula esa necesidade senón que a reclama.

242.   A clave está en non facelo para alimentar unha ira que enferma a alma persoal e a alma do noso pobo, ou por unha necesidade enfermiza de destruír ao outro que desata unha carreira de vinganza. Ninguén alcanza a paz interior nin se reconcilia coa vida desa maneira. A verdade é que «ningunha familia, ningún grupo de veciños ou unha etnia, menos un país, ten futuro se o motor que os une, convoca e tapa as diferenzas é a vinganza e o odio. Non podemos poñernos de acordo e unirnos para vingarnos, para facerlle ao que foi violento o mesmo que el nos fixo, para planificar ocasións de desquite baixo formatos aparentemente legais».²²⁴ Así non se gaña nada e a longo prazo pérdese todo.

243.   É certo que «non é tarefa fácil superar o amargo legado de inxustizas, hostilidade e desconfianza que deixou o conflito. Isto só se pode conseguir vencendo o mal co ben (cf. Rm 12,21) e mediante o cultivo das virtudes que favorecen a reconciliación, a solidariedade e a paz».²²⁵ Dese modo, «quen cultiva a bondade no seu interior recibe a cambio unha conciencia tranquila, unha alegría profunda aínda no medio das dificultades e das incomprensións. Mesmo ante as ofensas recibidas, a bondade non é debilidade, senón auténtica forza, capaz de renunciar á vinganza».²²⁶ É necesario recoñecer na propia vida que «tamén ese duro xuízo que albergo no meu corazón contra o meu irmán ou a miña irmá, esa ferida non curada, ese mal non perdoado, ese rancor que só me fará dano, é un pedazo de guerra que levo dentro, é un lume no corazón, que hai que apagar para que non se converta nun incendio».²²⁷

 

A verdadeira superación

244.   Cando os conflitos non se resolven senón que se esconden ou se enterran no pasado, hai silencios que poden significar volverse cómplices de graves erros e pecados. Pero a verdadeira reconciliación non escapa do conflito senón que se logra no conflito, superándoo a través do diálogo e da negociación transparente, sincera e paciente. A loita entre diversos sectores «sempre que se absteña de inimizades e de odio mutuo, insensiblemente convértese nunha honesta discusión, fundada no amor á xustiza».²²⁸

245.   Reiteradas veces propuxen «un principio que é indispensable para construír a amizade social: a unidade é superior ao conflito. […] Non é apostar por un sincretismo nin pola absorción dun no outro, senón pola resolución nun plano superior que conserva en si as virtualidades valiosas das polaridades en pugna».²²⁹ Sabemos ben que «cada vez que as persoas e as comunidades aprendemos a apuntar máis alto de nós mesmos e dos nosos intereses particulares, a comprensión e o compromiso mutuo transfórmanse […] nun ámbito onde os conflitos, as tensións e mesmo os que se poderían considerar opostos no pasado, poden alcanzar unha unidade multiforme que procrea nova vida».230

 

223 Carta enc. Centesimus annus (1 maio 1991), 14: AAS 83 (1991), 810.

224 Homilía durante a Santa Misa polo progreso dos pobos, Maputo - Mozambique (6 setembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 setembro 2019), p. 7.

225 Discurso na cerimonia de benvida, Colombo ? Sri Lanka (13 xaneiro 2015): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (16 xaneiro 2015), p. 3.

226 Discurso aos nenos do centro Betania e a unha representación de asistidos doutros centros caritativos de Albania, Tirana - Albania (21 setembro 2014): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (26 setembro 2014), p. 11.

227 Videomensaxe ao TED2017 de Vancouver (26 abril 2017): L’Osservatore Romano (27 abril 2017), p. 7.

A MEMORIA

246.   A quen sufriu moito de maneira inxusta e cruel, non se lle debe esixir unha especie de “perdón social”. A reconciliación é un feito persoal, e ninguén pode impola ao conxunto dunha sociedade, aínda cando deba promovela. No ámbito estritamente persoal, cunha decisión libre e xenerosa, alguén pode renunciar a esixir un castigo (cf. Mt 5,44-46), aínda que a sociedade e a súa xustiza lexitimamente o busquen. Pero non é posible decretar unha “reconciliación xeral”, pretendendo pechar por decreto as feridas ou cubrir as inxustizas cun manto de esquecemento. Quen se pode arrogar o dereito de perdoar en nome dos demais? É conmovedor ver a capacidade de perdón dalgunhas persoas que souberon ir máis aló do dano sufrido, pero tamén é humano comprender a quen non poden facelo. En todo caso, o que xamais se debe propor é o esquecemento.

247.   A Shoah non debe ser esquecida. É o «símbolo de até onde pode chegar a maldade do home cando, alimentada por falsas ideoloxías, esquécese da dignidade fundamental da persoa, que merece respecto absoluto independentemente do pobo ao que pertenza ou a relixión que profese».²³¹ Ao lembrala, non podo menos que repetir esta oración: «Acórdate de nós na túa misericordia. Dános a graza de avergoñarnos do que, como homes, fomos capaces de facer, de avergoñarnos desta máxima idolatría, de desprezar e destruír a nosa carne, esa carne que ti modelaste do barro, que ti vivificaches co teu alento de vida. Nunca máis, Señor, nunca máis!».²³²

248.   Non deben esquecerse os bombardeos atómicos a Hiroshima e Nagasaki. Unha vez máis «fago memoria aquí de todas as vítimas, inclínome ante a forza e a dignidade daqueles que, sobrevivindo a eses primeiros momentos, soportaron nos seus corpos durante moitos anos os sufrimentos máis agudos e, nas súas mentes, os xermes da morte que seguían consumindo a súa enerxía vital. […] Non podemos permitir que as actuais e novas xeracións perdan a memoria do acontecido, esa memoria que é garante e estímulo para construír un futuro máis xusto e máis fraterno».²³³ Tampouco deben esquecerse as persecucións, o tráfico de escravos e as matanzas étnicas que ocorreron e ocorren en diversos países, e tantos outros feitos históricos que nos avergoñan de ser humanos. Deben ser lembrados sempre, unha e outra vez, sen cansarnos nin anestesiarnos.

249.   É fácil hoxe caer na tentación de dar volta a páxina dicindo que xa hai moito tempo que sucedeu e que hai que mirar cara a adiante. Non, por Deus! Nunca se avanza sen memoria, non se evoluciona sen unha memoria íntegra e luminosa. Necesitamos manter «viva a chama da conciencia colectiva, testificando ás xeracións vindeiras o horror do que sucedeu» que «esperta e preserva desta maneira o recordo das vítimas, para que a conciencia humana fortalézase cada vez máis contra todo desexo de dominación e destrución».²³⁴ Necesítano as mesmas vítimas “persoas, grupos sociais ou nación” para non ceder á lóxica que leva a xustificar as represalias e calquera tipo de violencia en nome do enorme mal que sufriron. Por isto, non me refiro só á memoria dos horrores, senón tamén ao recordo de quen, no medio dun contexto envelenado e corrupto foron capaces de recuperar a dignidade e con pequenos ou grandes xestos optaron pola solidariedade, o perdón, a fraternidade. É moi san facer memoria do ben.

 

Perdón sen esquecementos 

250.   O perdón non implica esquecemento. Dicimos máis ben que cando hai algo que de ningunha maneira pode ser negado, relativizado ou disimulado, con todo, podemos perdoar. Cando hai algo que xamais debe ser tolerado, xustificado ou escusado, con todo, podemos perdoar. Cando hai algo que por ningunha razón debemos permitirnos esquecer, con todo, podemos perdoar. O perdón libre e sincero é unha grandeza que reflicte a inmensidade do perdón divino. Se o perdón é gratuíto, entón pode perdoarse aínda a quen se resiste ao arrepentimento e é incapaz de pedir perdón.

251.   Os que perdoan de verdade non esquecen, pero renuncian a ser posuídos por esa mesma forza destrutiva que os prexudicou. Rompen o círculo vicioso, frean o avance das forzas da destrución. Deciden non seguir inoculando na sociedade a enerxía da vinganza que tarde ou cedo termina recaendo unha vez máis sobre eles mesmos. Porque a vinganza nunca sacia verdadeiramente a insatisfacción das vítimas. Hai crimes tan horrendos e crueis, que facer sufrir a quen os cometeu non serve para sentir que se reparou o dano; nin sequera bastaría matar ao criminal, nin se poderían atopar torturas que se equiparen ao que puido sufrir a vítima. A vinganza non resolve nada.

252.   Tampouco estamos a falar de impunidade. Pero a xustiza só se busca adecuadamente por amor á xustiza mesma, por respecto ás vítimas, para previr novos crimes e en orde a preservar o ben común, non como unha suposta descarga da propia ira. O perdón é precisamente o que permite buscar a xustiza sen caer no círculo vicioso da vinganza nin na inxustiza do esquecemento.

253.   Cando houbo inxustizas mutuas, cabe recoñecer con claridade que poden non ter a mesma gravidade ou que non sexan comparables. A violencia exercida desde as estruturas e o poder do Estado non está no mesmo nivel da violencia de grupos particulares. De todos os xeitos, non se pode pretender que só se lembren os sufrimentos inxustos dunha soa das partes. Como ensinaron os Bispos de Croacia, «nós debemos a toda vítima inocente o mesmo respecto. Non pode haber aquí diferenzas raciais, confesionais, nacionais ou políticas».²³⁵

254.   Pido a Deus «que prepare os nosos corazóns ao encontro cos irmáns máis aló das diferenzas de ideas, lingua, cultura, relixión; que unxa todo o noso ser co aceite da misericordia que cura as feridas dos erros, das incomprensións, das controversias; a graza de enviarnos, con humildade e mansedume, aos camiños, arriscados pero fecundos, da procura da paz».²³⁶

228 PÍO XI, Carta enc. Quadragésimo anno (15 maio 1931), 114: AAS 23 (1931), 213.

229 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 228: AAS 105 (2013), 1113.

230 Discurso ás autoridades, a sociedade civil e o Corpo diplomático, Riga - Letonia (24 setembro 2018): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (28 setembro 2018), p. 12.

231 Discurso na Cerimonia de benvida, Tel Aviv - Israel (25 maio 2014): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (30 maio 2014), p. 10. 

232 Discurso no Memorial de Yad Vashem, Xerusalén (26 maio 2014): AAS 106 (2014), 228; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (30 maio 2014), p. 9.

233 Discurso no Memorial da Paz, Hiroshima - Xapón (24 novembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (29 novembro 2019), p. 13.

234 Mensaxe para a 53.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2020 (8 decembro 2019), 2: L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 decembro 2019), p. 6. 

A GUERRA E A PENA DE MORTE

255.   Hai dúas situacións extremas que poden chegar a presentarse como solucións en circunstancias particularmente dramáticas, sen advertir que son falsas respostas, que non resolven os problemas que pretenden superar e que en definitiva non fan máis que agregar novos factores de destrución no tecido da sociedade nacional e universal. Trátase da guerra e da pena de morte.

 

A inxustiza da guerra

256.   «No que trama o mal só hai engano, pero nos que promoven a paz hai alegría» (Pr 12,20). Con todo hai quen buscan solucións na guerra, que frecuentemente se nutre da perversión das relacións, de ambicións hexemónicas, de abusos de poder, do medo ao outro e á diferenza vista como un obstáculo». ²³⁷ A guerra non é unha pantasma do pasado, senón que se converteu nunha ameaza constante. O mundo está a atopar cada vez máis dificultade no lento camiño da paz que emprendera e que comezaba a dar algúns froitos.

257.   Posto que se están creando novamente as condicións para a proliferación de guerras, recordo que «a guerra é a negación de todos os dereitos e unha dramática agresión ao ambiente. Se se quere un verdadeiro desenvolvemento humano integral para todos, débese continuar incansablemente coa tarefa de evitar a guerra entre as nacións e os pobos. Para tal fin hai que asegurar o imperio incontestado do dereito e o infatigable recurso á negociación, aos bos oficios e á arbitraxe, como propón a Carta das Nacións Unidas, verdadeira norma xurídica fundamental».²³⁸ Quero destacar que os 75 anos das Nacións Unidas e a experiencia dos primeiros 20 anos deste milenio, mostran que a plena aplicación das normas internacionais é realmente eficaz, e que o seu incumprimento é nocivo. A Carta das Nacións Unidas, respectada e aplicada con transparencia e sinceridade, é un punto de referencia obrigatorio de xustiza e unha canle de paz. Pero isto supón non disfrazar intencións espurias nin colocar os intereses particulares dun país ou grupo por encima do ben común mundial. Se a norma é considerada un instrumento ao que se acode cando resulta favorable e que se elude cando non o é, desátanse forzas incontrolables que fan un gran dano ás sociedades, aos máis débiles, á fraternidade, ao medio ambiente e aos bens culturais, con perdas irrecuperables para a comunidade global.

258.   Así é como facilmente se opta pola guerra detrás de todo tipo de escusas supostamente humanitarias, defensivas ou preventivas, acudindo mesmo á manipulación da información. De feito, nas últimas décadas todas as guerras foron pretendidamente “xustificadas”. O Catecismo da Igrexa católica fala da posibilidade dunha lexítima defensa mediante a forza militar, que supón demostrar que se dean algunhas «condicións rigorosas de lexitimidade moral».²³⁹ Pero facilmente se cae nunha interpretación demasiado ampla deste posible dereito. Así se queren xustificar indebidamente aínda ataques “preventivos” ou accións bélicas que dificilmente non entrañen «males e desordes máis graves que o mal que se pretende eliminar».²⁴⁰ A cuestión é que, a partir do desenvolvemento das armas nucleares, químicas e biolóxicas, e das enormes e crecentes posibilidades que brindan as novas tecnoloxías, deuse á guerra un poder destrutivo fóra de control que afecta a moitos civís inocentes. É verdade que «nunca a humanidade tivo tanto poder sobre si mesma e nada garante que vaia a utilizalo ben».²⁴¹ Entón xa non podemos pensar na guerra como solución, debido a que os riscos probablemente sempre serán superiores á hipotética utilidade que se lle atribúa. Ante esta realidade, hoxe é moi difícil soster os criterios racionais madurados noutros séculos para falar dunha posible “guerra xusta”. Nunca máis a guerra!²⁴²

259.   É importante agregar que, co desenvolvemento da globalización, o que pode aparecer como unha solución inmediata ou práctica para un lugar da terra, desata unha cadea de factores violentos moitas veces subterráneos que termina afectando a todo o planeta e abrindo camiño a novas e peores guerras futuras. No noso mundo xa non hai só “pedazos” de guerra nun país ou noutro, senón que se vive unha “guerra mundial a pedazos”, porque os destinos dos países están fortemente conectados entre eles no escenario mundial.

260.   Como dicía san Xoán XXIII, «resulta un absurdo soster que a guerra é un medio apto para resarcir o dereito violado».²⁴³ Afirmábao nun período de forte tensión internacional, e así expresou o gran anhelo de paz que se difundía nos tempos da guerra fría. Reforzou a convicción de que as razóns da paz son máis fortes que todo cálculo de intereses particulares e que toda confianza no uso das armas. Pero non se aproveitaron adecuadamente as ocasións que ofrecía o final da guerra fría pola falta dunha visión de futuro e dunha conciencia compartida sobre o noso destino común. En cambio, cedeuse á procura de intereses particulares sen facerse cargo do ben común universal. Así volveu abrirse camiño o enganoso espanto da guerra.

261.   Toda guerra deixa ao mundo peor que como o atopou. A guerra é un fracaso da política e da humanidade, unha claudicación vergoñosa, unha derrota fronte ás forzas do mal. Non quedemos en discusións teóricas, tomemos contacto coas feridas, toquemos a carne dos prexudicados. Volvamos contemplar a tantos civís masacrados como “danos colaterais”. Preguntemos ás vítimas. Prestemos atención aos prófugos, aos que sufriron a radiación atómica ou os ataques químicos, ás mulleres que perderon os seus fillos, aos nenos mutilados ou privados da súa infancia. Prestemos atención á verdade desas vítimas da violencia, miremos a realidade desde os seus ollos e escoitemos os seus relatos co corazón aberto. Así poderemos recoñecer o abismo do mal no corazón da guerra e non nos perturbará que nos traten de inxenuos por elixir a paz.

262.   As normas tampouco serán suficientes se se pensa que a solución aos problemas actuais está en disuadir a outros a través do medo, ameazando co uso de armas nucleares, químicas ou biolóxicas. Porque «se se teñen en conta as principais ameazas á paz e á seguridade coas súas múltiples dimensións neste mundo multipolar do século XXI, tales como, por exemplo, o terrorismo, os conflitos asimétricos, a seguridade informática, os problemas ambientais, a pobreza, xorden non poucas dúbidas acerca da inadecuación da disuasión nuclear para responder eficazmente a estes retos. Estas preocupacións son aínda máis consistentes se temos en conta as catastróficas consecuencias humanitarias e ambientais derivadas de calquera uso das armas nucleares con devastadores efectos indiscriminados e incontrolables no tempo e o espazo. […] Debemos preguntarnos canto sexa sustentable un equilibrio baseado no medo, cando en realidade tende a aumentalo e a socavar as relacións de confianza entre os pobos. A paz e a estabilidade internacional non poden basearse nunha falsa sensación de seguridade, na ameaza da destrución mutua ou da aniquilación total, no simple mantemento dun equilibrio de poder. [...] Neste contexto, o obxectivo último da eliminación total das armas nucleares convértese tanto nun desafío como nun imperativo moral e humanitario. [...] O aumento da interdependencia e a globalización comportan que calquera resposta que demos á ameaza das armas nucleares, deba ser colectiva e concertada, baseada na confianza mutua. Esta última pódese construír só a través dun diálogo que estea sinceramente orientado cara ao ben común e non cara á protección de intereses encubertos ou particulares».²⁴⁴ E co diñeiro que se usa en armas e outros gastos militares, constituamos un Fondo mundial,²⁴⁵ para acabar dunha vez coa fame e para o desenvolvemento dos países máis pobres, de tal modo que os seus habitantes non acudan a solucións violentas ou enganosas nin necesiten abandonar os seus países para buscar unha vida máis digna.

 

A pena de morte

263.   Hai outra maneira de facer desaparecer ao outro, que non se dirixe a países senón a persoas. É a pena de morte. San Xoán Paulo II declarou de maneira clara e firme que esta é inadecuada no ámbito moral e xa non é necesaria no ámbito penal.²⁴⁶ Non é posible pensar nunha marcha atrás con respecto a esta postura. Hoxe dicimos con claridade que «a pena de morte é inadmisible»²⁴⁷ e a Igrexa comprométese con determinación para propor que sexa abolida en todo o mundo.²⁴⁸

264.   No Novo Testamento, á vez que se pide aos particulares non tomar a xustiza por conta propia (cf. Rm 12,17.19), recoñécese a necesidade de que as autoridades impoñan penas aos que obran o mal (cf. Rm 13,4; 1 P 2,14). En efecto, «a vida en común, estruturada ao redor de comunidades organizadas, necesita normas de convivencia cuxa libre violación require unha resposta adecuada».249 Isto implica que a autoridade pública lexítima poida e deba «cominar penas proporcionadas á gravidade dos delitos»²⁵⁰ e que se garanta ao poder xudicial «a independencia necesaria no ámbito da lei».²⁵¹

265.   Desde os primeiros séculos da Igrexa, algúns se manifestaron claramente contrarios á pena capital. Por exemplo, Lactancio sostiña que «non hai que facer ningunha distinción: sempre será crime matar a un home».²⁵² O Papa Nicolás I exhortaba: «Esfórcense por liberar da pena de morte non só a cada un dos inocentes, senón tamén a todos os culpables».²⁵³ Con ocasión do xuízo contra uns homicidas que asasinaran a dous sacerdotes, san Agustín pedía ao xuíz que non quitase a vida aos asasinos, e fundamentábao desta maneira: «Con isto non impedimos que se reprima a licenza criminal deses malfeitores. Queremos que se conserven vivos e con todos os seus membros; que sexa suficiente dirixilos, pola presión das leis, da súa tola inquietude ao repouso da saúde, ou ben que se lles ocupe nalgunha tarefa útil, unha vez apartados das súas perversas accións. Tamén isto se chama condena, pero todos entenderán que se trata dun beneficio máis ben que dun suplicio, ao ver que non se solta a renda á súa audacia para danar nin se lles impide o medicamento do arrepentimento. […] Encolerízate contra a iniquidade de modo que non te esquezas da humanidade. Non satisfagas contra as atrocidades dos pecadores un apetito de vinganza, senón máis ben feixe intención de curar as chagas deses pecadores».²⁵⁴

266.   Os medos e os rancores facilmente levan a entender as penas dunha maneira vindicativa, cando non cruel, en lugar de entendelas como parte dun proceso de sanación e de reinserción na sociedade. Hoxe, «tanto por parte dalgúns sectores da política como por parte dalgúns medios de comunicación, incítase algunhas veces á violencia e á vinganza, pública e privada, non só contra quen son responsables de cometer delitos, senón tamén contra quen cae a sospeita, fundada ou non, de non cumprir a lei. […] Existe a tendencia a construír deliberadamente inimigos: figuras estereotipadas, que concentran en si mesmas todas as características que a sociedade percibe ou interpreta como perigosas. Os mecanismos de formación destas imaxes son os mesmos que, no seu momento, permitiron a expansión das ideas racistas».²⁵⁵ Isto volveu particularmente arriscado o costume crecente que existe nalgúns países de acudir a prisións preventivas, a reclusións sen xuízo e especialmente á pena de morte.

267.   Quero remarcar que «é imposible imaxinar que hoxe os Estados non poidan dispor doutro medio que non sexa a pena capital para defender a vida doutras persoas do agresor inxusto». Particular gravidade teñen as así chamadas execucións extraxudiciais ou extralegais, que «son homicidios deliberados cometidos por algúns Estados ou polos seus axentes, que a miúdo se fan pasar como enfrontamentos con delincuentes ou son presentados como consecuencias non desexadas do uso razoable, necesario e proporcional da forza para facer aplicar a lei».²⁵⁶

268.   «Os argumentos contrarios á pena de morte son moitos e ben coñecidos. A Igrexa oportunamente destacou algúns deles, como a posibilidade da existencia do erro xudicial e o uso que fan diso os réximes totalitarios e ditatoriais, que a utilizan como instrumento de supresión da disidencia política ou de persecución das minorías relixiosas e culturais, todas vítimas que para as súas respectivas lexislacións son “delincuentes”. Todos os cristiáns e os homes de boa vontade están chamados, por tanto, a loitar non só pola abolición da pena de morte, legal ou ilegal que sexa, e en todas as súas formas, senón tamén co fin de mellorar as condicións carcelarias, no respecto da dignidade humana das persoas privadas de liberdade. E isto eu relaciónoo coa cadea perpetua. […] A cadea perpetua é unha pena de morte oculta».²⁵⁷

269.   Lembremos que «nin sequera o homicida perde a súa dignidade persoal e Deus mesmo faise o seu garante».²⁵⁸ O firme rexeitamento da pena de morte mostra até que punto é posible recoñecer a inalienable dignidade de todo ser humano e aceptar que teña un lugar neste universo. Xa que, se non llo nego ao peor dos criminais, non llo negarei a ninguén, darei a todos a posibilidade de compartir comigo este planeta a pesar do que poida separarnos.

270.   Aos cristiáns que dubidan e se senten tentados a ceder ante calquera forma de violencia, convídoos a lembrar aquel anuncio do libro de Isaías: «Coas súas espadas forxarán arados» (2,4). Para nós esa profecía toma carne en Xesucristo, que fronte a un discípulo cebado pola violencia dixo con firmeza: «Volve a túa espada ao seu lugar!, pois todos os que empuñan espada, a espada morrerán» (Mt 26,52). Era un eco daquela antiga advertencia: «Pedirei contas ao ser humano pola vida do seu irmán. Quen derrame sangue humano, o seu sangue será derramada por outro ser humano» (Xn 9,5-6). Esta reacción de Xesús, que lle brotou do corazón, supera a distancia dos séculos e chega até hoxe como un constante reclamo.

235 CONFERENCIA DE BISPOS DE CROACIA, Letter on the Fiftieth Anniversary of the End of the Second World War (1 maio 1995).

236 Homilía durante a Santa Misa, Amán - Xordania (24 maio 2014): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (30 maio 2014), p. 6.

237 Cf. Mensaxe para a 53ª. Xornada mundial da paz 1 xaneiro 2020 (8 decembro 2019), 1: L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 decembro 2019), p. 6.

238 Discurso á Organización das Nacións Unidas, Nova York (25 setembro 2015): AAS 107 (2015), 1041-1042.

239 N. 2309.

240 Ibíd.

241 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 104: AAS 107 (2015), 888.

242 Aínda san Agustín, quen forxou unha idea da “guerra xusta” que hoxe xa non sostemos, dixo que «dar morte á guerra coa palabra, e alcanzar e conseguir a paz coa paz e non coa guerra, é maior gloria que dala aos homes coa espada» (Epistola 229, 2: PL 33, 1020).

243 Carta enc. Pacem in terris (11 abril 1963), 127: AAS 55 (1963), 291.

244 Mensaxe á Conferencia da ONU para a negociación dun instrumento xuridicamente vinculante sobre a prohibición das armas nucleares (23 marzo 2017): AAS 109 (2017), 394-396; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (31 marzo 2017), p. 9.

245 Cf. S. PAULO VI, Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 51: AAS 59 (1967), 282.

246 Cf. Carta enc.:Evangelium vitae (25 marzo 1995), 56: AAS 87 (1995), 463-464.

247 Discurso con motivo do 25.º aniversario do Catecismo da Igrexa católica (11 outubro 2017): AAS 109 (2017), 1196; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 outubro 2017), p. 1.

248 Cf. CONGREGACIÓN PARA A DOUTRINA DA FE, Carta aos Bispos acerca da nova redacción do n. 2267 do Catecismo da Igrexa católica sobre a pena de morte (1 agosto 2018): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (3 agosto 2018), p. 11.

249 Discurso a unha delegación da Asociación internacional de Dereito Penal (23 outubro 2014): AAS 106 (2014), 840; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (31 outubro 2014), p. 9.

250 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 402.

251 S. XOÁN PAULO II, Discurso á Asociación Nacional Italiana de Maxistrados (31 marzo 2000), 4: AAS 92 (2000), 633; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (7 abril 2000), p. 9.

252 Divinae Institutiones 6, 20, 17: PL 6, 708.

253 Epistola 97 (responsa ad consulta bulgarorum), 25: PL 119, 991.

254 Epistola ad Marcellinum 133, 1.2: PL 33, 509.

255 Discurso a unha delegación da Asociación internacional de Dereito Penal (23 outubro 2014): AAS 106 (2014), 840-841; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (31 outubro 2014), p. 9.

256 Ibíd., 842.

257 Ibíd.

258 S. XOÁN PAULO II, Carta enc.: Evangelium vitae (25 marzo 1995), 9: AAS 87 (1995), 411.