FRATELLI TUTTI - Todos irmáns (Cap.4)
CAPÍTULO CUARTO
UN CORAZÓN ABERTO AO MUNDO ENTEIRO
128. A afirmación de que todos os seres humanos somos irmáns e irmás, se non é só unha abstracción, senón que toma carne e vólvese concreta, exponnos unha serie de retos que nos descolocan, obríganos a asumir novas perspectivas e a desenvolver novas reaccións.
O LÍMITE DAS FRONTEIRAS
129. Cando o próximo é unha persoa migrante agréganse desafíos complexos.109 É verdade que o ideal sería evitar as migracións innecesarias e para iso o camiño é crear nos países de orixe a posibilidade efectiva de vivir e de crecer con dignidade, de maneira que se poidan atopar alí mesmo as condicións para o propio desenvolvemento integral. Pero mentres non haxa serios avances nesta liña, correspóndenos respectar o dereito de todo ser humano de atopar un lugar onde poida non soamente satisfacer as súas necesidades básicas e as da súa familia, senón tamén realizarse integralmente como persoa. Os nosos esforzos ante as persoas migrantes que chegan poden resumirse en catro verbos: acoller, protexer, promover e integrar. Porque «non se trata de deixar caer desde arriba programas de asistencia social senón de percorrer xuntos un camiño a través deste catro accións, para construír cidades e países que, á vez que conservan as súas respectivas identidades culturais e relixiosas, estean abertos ás diferenzas e saiban como valoralas en nome da fraternidade humana».110
130. Isto implica algunhas respostas indispensables, sobre todo fronte aos que escapan de graves crises humanitarias. Por exemplo: incrementar e simplificar a concesión de visados, adoptar programas de patrocinio privado e comunitario, abrir corredores humanitarios para os refuxiados máis vulnerables, ofrecer un aloxamento adecuado e decoroso, garantir a seguridade persoal e o acceso aos servizos básicos, asegurar unha adecuada asistencia consular, o dereito a ter sempre consigo os documentos persoais de identidade, un acceso equitativo á xustiza, a posibilidade de abrir contas bancarias e a garantía do básico para a subsistencia vital, darlles liberdade de movemento e a posibilidade de traballar, protexer aos menores de idade e asegurarlles o acceso regular á educación, prever programas de custodia temporal ou de acollida, garantir a liberdade relixiosa, promover a súa inserción social, favorecer a reagrupación familiar e preparar ás comunidades locais para os procesos integrativos.111
131. Para quen xa hai tempo que chegaron e participan do tecido social, é importante aplicar o concepto de “cidadanía”, que se basea na igualdade de dereitos e deberes baixo cuxa protección todos gozan da xustiza. Por esta razón, é necesario comprometernos para establecer na nosa sociedade o concepto de plena cidadanía e renunciar ao uso discriminatorio da palabra minorías, que trae consigo as sementes de sentirse illado e inferior; prepara o terreo para a hostilidade e a discordia e quita os logros e os dereitos relixiosos e civís dalgúns cidadáns ao discriminalos».112
132. Máis aló das diversas accións indispensables, os Estados non poden desenvolver pola súa conta solucións adecuadas «xa que as consecuencias das opcións de cada un repercuten inevitablemente sobre toda a Comunidade internacional». Por tanto «as respostas só virán como froito dun traballo común»,113 xestando unha lexislación (governance) global para as migracións. De calquera xeito, necesítase «establecer plans a medio e longo prazo que non queden na simple resposta a unha emerxencia. Deben servir, por unha banda, para axudar realmente á integración dos emigrantes nos países de acollida e, ao mesmo tempo, favorecer o desenvolvemento dos países de proveniencia, con políticas solidarias, que non sometan as axudas a estratexias e prácticas ideolóxicas alleas ou contrarias ás culturas dos pobos ás que van dirixidas».114
109 Cf. BISPOS CATÓLICOS DE MÉXICO E OS ESTADOS UNIDOS, Carta pastoral Xuntos no camiño da esperanza xa non somos estranxeiros (xaneiro 2003).
110 Audiencia xeral (3 abril 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (5 abril 2019), p. 20.
111 Cf. Mensaxe para a 104.ª Xornada Mundial do Migrante e do Refuxiado (14 xaneiro 2018): AAS 109 (2017), 918-923; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (19 xaneiro 2018), p. 2.
112 Documento sobre a fraternidade humana pola paz mundial e a convivencia común, Abu Dabi (4 febreiro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (8 febreiro 2019), p. 10.
113 Discurso ao Corpo diplomático acreditado ante a Santa Sé (11 xaneiro 2016): AAS 108 (2016), 124; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (15 xaneiro 2016), p. 8.
114 Ibíd., 122; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (15 xaneiro 2016), p. 8.
AS OFRENDAS RECÍPROCAS
133. A chegada de persoas diferentes, que proceden dun contexto vital e cultural distinto, convértese nun don, porque «as historias dos migrantes tamén son historias de encontro entre persoas e entre culturas: para as comunidades e as sociedades ás que chegan son unha oportunidade de enriquecemento e de desenvolvemento humano integral de todos».115 Por isto «pido especialmente aos mozos que non caian nas redes de quen queren enfrontalos a outros mozos que chegan aos seus países, facéndoos ver como seres perigosos e coma se non tivesen a mesma inalienable dignidade de todo ser humano».116
134. Por outra banda, cando se acolle de corazón á persoa diferente, permíteselle seguir sendo ela mesma, á vez que se lle dá a posibilidade dun novo desenvolvemento. As culturas diversas, que xestaron a súa riqueza ao longo de séculos, deben ser preservadas para non empobrecer este mundo. Isto sen deixar de estimulalas para que poida brotar algo novo de si mesmas no encontro con outras realidades. Non se pode ignorar o risco de terminar vítimas dunha esclerose cultural. Para iso «temos necesidade de comunicarnos, de descubrir as riquezas de cada un, de valorar o que nos une e ver as diferenzas como oportunidades de crecemento no respecto de todos. Necesítase un diálogo paciente e confiado, para que as persoas, as familias e as comunidades poidan transmitir os valores da súa propia cultura e acoller o que hai de bo na experiencia dos demais».117
135. Retomo exemplos que mencionei tempo atrás: a cultura dos latinos é «un fermento de valores e posibilidades que pode facer moito ben aos Estados Unidos. […] Unha forte inmigración sempre termina marcando e transformando a cultura dun lugar. Na Arxentina, a forte inmigración italiana marcou a cultura da sociedade, e no estilo cultural de Bos Aires nótase moito a presenza de ao redor de 200.000 xudeus. Os inmigrantes, se llos axuda a integrarse, son unha bendición, unha riqueza e un novo don que convida a unha sociedade a crecer».118
136. Ampliando a mirada, co Gran Imán Ahmad Ao-Tayyeb lembramos que «a relación entre Occidente e Oriente é unha necesidade mutua indiscutible, que non pode ser substituída nin descoidada, de modo que ambos poidan enriquecerse mutuamente a través do intercambio e o diálogo das culturas. O Occidente podería atopar na civilización do Oriente os remedios para algunhas das súas enfermidades espirituais e relixiosas causadas pola dominación do materialismo. E o Oriente podería atopar na civilización do Occidente moitos elementos que poden axudalo a salvarse da debilidade, a división, o conflito e o declive científico, técnico e cultural. É importante prestar atención ás diferenzas relixiosas, culturais e históricas que son un compoñente esencial na formación da personalidade, a cultura e a civilización oriental; e é importante consolidar os dereitos humanos xenerais e comúns, para axudar a garantir unha vida digna para todos os homes en Oriente e en Occidente, evitando o uso de políticas de dobre medida».119
O fecundo intercambio
137. A axuda mutua entre países en realidade termina beneficiando a todos. Un país que progresa desde o seu orixinal substrato cultural é un tesouro para toda a humanidade. Necesitamos desenvolver esta consciencia de que hoxe ou nos salvamos todos ou non se salva ninguén. A pobreza, a decadencia, os sufrimentos dun lugar da terra son un silencioso caldo de cultivo de problemas que finalmente afectarán a todo o planeta. Se nos preocupa a desaparición dalgunhas especies, debería obsesionarnos que en calquera lugar haxa persoas e pobos que non desenvolvan o seu potencial e a súa beleza propia por mor da pobreza ou doutros límites estruturais. Porque iso termina empobrecéndonos a todos.
138. Se isto foi sempre certo, hoxe o é máis que nunca debido á realidade dun mundo tan conectado pola globalización. Necesitamos que un ordenamento mundial xurídico, político e económico «incremente e oriente a colaboración internacional cara ao desenvolvemento solidario de todos os pobos».120 Isto finalmente beneficiará a todo o planeta, porque «a axuda ao desenvolvemento dos países pobres» implica «creación de riqueza para todos».121 Desde o punto de vista do desenvolvemento integral, isto supón que se conceda «tamén unha voz eficaz nas decisións comúns ás nacións máis pobres»122 e que se procure «incentivar o acceso ao mercado internacional dos países marcados pola pobreza e o subdesenvolvemento».123
Gratuidade que acolle
139. No entanto, non quixese limitar esta formulación a algunha forma de utilitarismo. Existe a gratuidade. É a capacidade de facer algunhas cousas porque si, porque son boas en si mesmas, sen esperar ningún resultado exitoso, sen esperar inmediatamente algo a cambio. Isto permite acoller ao estranxeiro, aínda que de momento non traia un beneficio tanxible. Pero hai países que pretenden recibir só aos científicos ou aos investidores.
140. Quen non vive a gratuidade fraterna, converte a súa existencia nun comercio ansioso, está sempre medindo o que dá e o que recibe a cambio. Deus, en cambio, dá gratis, até o punto de que axuda aínda aos que non son fieis, e «fai saír o sol sobre malos e bos» (Mt 5,45). Por algo Xesús recomenda: «Cando deas unha esmola, que non saiba a túa man esquerda o que fai a dereita, así a esmola será secreta» (Mt 6,3-4). Recibimos a vida gratis, non pagamos por ela. Entón todos podemos dar sen esperar algo, facer o ben sen esixirlle tanto a esa persoa que uno axuda. É o que Xesús dicía aos seus discípulos: «Xa que de balde recibistes, dade de balde tamén» (Mt 10,8).
141. A verdadeira calidade dos distintos países do mundo mídese por esta capacidade de pensar non só como país, senón tamén como familia humana, e isto próbase especialmente nas épocas críticas. Os nacionalismos pechados expresan en definitiva esta incapacidade de gratuidade, o erro de crer que poden desenvolverse á marxe da ruína dos demais e que pechándose ao resto estarán máis protexidos. O inmigrante é visto como un usurpador que non ofrece nada. Así, chégase a pensar inxenuamente que os pobres son perigosos ou inútiles e que os poderosos son xenerosos benefactores. Só unha cultura social e política que incorpore a acollida gratuíta poderá ter futuro.
115 Exhort. ap. postsin. Christus vivit (25 marzo 2019), 93.
116 Ibíd., 94.
118 Latinoamérica. Conversacións con Hernán Reyes Alcaide, ed. Planeta, Bos Aires 2017, 105.
119 Documento sobre a fraternidade humana pola paz mundial e a convivencia común, Abu Dabi (4 febreiro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (8 febreiro 2019), p. 10.
120 BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 67: AAS 101 (2009), 700.
121 Ibíd., 60: AAS 101 (2009), 695.
122 Ibíd., 67: AAS 101 (2009), 700.
123 CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 447.
LOCAL E UNIVERSAL
142. Cabe lembrar que «entre a globalización e a localización tamén se produce unha tensión. Fai falta prestar atención ao global para non caer nunha mesquindade cotiá. Ao mesmo tempo, non convén perder de vista o local, que nos fai camiñar cos pés sobre a terra. As dúas cousas unidas impiden caer nalgún destes dous extremos: un, que os cidadáns vivan nun universalismo abstracto e globalizante […]; outro, que se convertan nun museo folklórico de ermitáns localistas, condenados a repetir sempre o mesmo, incapaces de deixarse interpelar polo diferente e de valorar a beleza que Deus derrama fóra dos seus límites».124 Hai que mirar o global, que nos rescata da mesquindade caseira. Cando a casa xa non é fogar, senón que é peche, calabozo, o global vainos rescatando porque é como a causa final que nos atrae cara á plenitude. Simultaneamente, hai que asumir con cordialidade o local, porque ten algo que o global non posúe: ser fermento, enriquecer, pór en marcha mecanismos de subsidiaridade. Por tanto, a fraternidade universal e a amizade social dentro de cada sociedade son dous polos inseparables e coesenciais. Separalos leva a unha deformación e a unha polarización daniña.
O sabor local
143. A solución non é unha apertura que renuncia ao propio tesouro. Así como non hai diálogo co outro sen identidade persoal, do mesmo xeito non hai apertura entre pobos senón desde o amor á terra, ao pobo, aos propios trazos culturais. Non me atopo co outro se non posúo un substrato onde estou firme e arraigado, porque desde alí podo acoller o don do outro e ofrecerlle algo verdadeiro. Só é posible acoller ao diferente e percibir a súa achega orixinal se estou afianzado no meu pobo coa súa cultura. Cada un ama e coida con especial responsabilidade a súa terra e preocúpase polo seu país, así como cada un debe amar e coidar a súa casa para que non veña abaixo, porque non o farán os veciños. Tamén o ben do universo require que cada un protexa e ame a súa propia terra. Pola contra, as consecuencias do desastre dun país terminarán afectando a todo o planeta. Isto fundaméntase no sentido positivo que ten o dereito de propiedade: coido e cultivo algo que posúo, de maneira que poida ser un achegar ao ben de todos.
144. Ademais, este é un orzamento dos intercambios sans e enriquecedores. O transfondo da experiencia da vida nun lugar e nunha cultura determinada é o que capacita a alguén para percibir aspectos da realidade que quen non teñen esa experiencia non son capaces de percibir tan facilmente. O universal non debe ser o imperio homoxéneo, uniforme e estandarizado dunha única forma cultural dominante, que finalmente perderá as cores do poliedro e terminará no hastío. É a tentación que se expresa no antigo relato da torre de Babel: a construción dunha torre que chegase até o ceo non expresaba a unidade entre distintos pobos capaces de comunicarse desde a súa diversidade. Pola contra, foi unha tentativa enganosa, que xurdía do orgullo e da ambición humana, de crear unha unidade diferente daquela desexada por Deus no seu plan providencial para as nacións (cf. Xn 11,1-9).
145. Hai unha falsa apertura ao universal, que procede da superficialidade baleira de quen non é capaz de penetrar até o fondo na súa patria, ou de quen soporta un resentimento non resolto cara ao seu pobo. En todo caso, «sempre hai que ampliar a mirada para recoñecer un ben maior que nos beneficiará a todos. Pero hai que facelo sen evadirse, sen desarraigamentos. É necesario afundir as raíces na terra fértil e na historia do propio lugar, que é un don de Deus. Trabállase no pequeno, no próximo, pero cunha perspectiva máis ampla. […] Non é nin a esfera global que anula nin a parcialidade illada que esteriliza»,125 é o poliedro, onde ao mesmo tempo que cada un é respectado no seu valor, «o todo é máis que a parte, e tamén é máis que a mera suma de elas».126
O horizonte universal
146. Hai narcisismos localistas que non son un san amor ao propio pobo e á súa cultura. Esconden un espírito pechado que, por certa inseguridade e temor ao outro, prefire crear murallas defensivas para preservarse a si mesmo. Pero non é posible ser sanamente local sen unha sincera e amable apertura ao universal, sen deixarse interpelar polo que sucede noutras partes, sen deixarse enriquecer por outras culturas ou sen solidarizarse cos dramas dos demais pobos. Ese localismo clausúrase obsesivamente nunhas poucas ideas, costumes e seguridades, incapaz de admiración fronte á multitude de posibilidades e de beleza que ofrece o mundo enteiro, e carente dunha solidariedade auténtica e xenerosa. Así, a vida local xa non é autenticamente receptiva, xa non se deixa completar polo outro; por tanto, limítase nas súas posibilidades de desenvolvemento, vólvese estática e se enferma. Porque en realidade toda cultura sa é aberta e acolledora por natureza, de tal modo que «unha cultura sen valores universais non é unha verdadeira cultura».127
147. Recoñezamos que unha persoa, mentres menos amplitude teña na súa mente e no seu corazón, menos poderá interpretar a realidade próxima onde está inmersa. Sen a relación e o contraste con quen é diferente, é difícil percibirse clara e completamente a si mesmo e á propia terra, xa que as demais culturas non son inimigos dos que hai que preservarse, senón que son reflexos distintos da riqueza inesgotable da vida humana. Mirándose a si mesmo co punto de referencia do outro, do diverso, cada un pode recoñecer mellor as peculiaridades da súa persoa e da súa cultura: as súas riquezas, as súas posibilidades e os seus límites. A experiencia que se realiza nun lugar debe ser desenvolvida “en contraste” e “en sintonía” coas experiencias doutros que viven en contextos culturais diferentes.128
148. En realidade, unha sa apertura nunca atenta contra a identidade. Porque ao enriquecerse con elementos doutros lugares, unha cultura viva non realiza unha copia ou unha mera repetición, senón que integra as novidades “ao seu modo”. Isto provoca o nacemento dunha nova síntese que finalmente beneficia a todos, xa que a cultura onde se orixinan estes achegues termina sendo retroalimentada. Por iso exhortei aos pobos orixinarios a coidar as súas propias raíces e as súas culturas ancestrais, pero quixen aclarar que non era «a miña intención propor un indixenismo completamente pechado, ahistórico, estático, que se negue a toda forma de mestizaxe», xa que «a propia identidade cultural arráigase e enriquécese no diálogo cos diferentes e a auténtica preservación non é un illamento empobrecedor».129 O mundo crece e énchese de nova beleza grazas a sucesivas sínteses que se producen entre culturas abertas, fóra de toda imposición cultural.
149. Para estimular unha sa relación entre o amor á patria e a inserción cordial na humanidade enteira, é bo lembrar que a sociedade mundial non é o resultado da suma dos distintos países, senón que é a mesma comuñón que existe entre eles, é a inclusión mutua que é anterior ao xurdimento de todo grupo particular. Nese entrelazamento da comuñón universal intégrase cada grupo humano e alí atopa a súa beleza. Entón, cada persoa que nace nun contexto determinado sábese pertencente a unha familia máis grande sen a que non é posible comprenderse en plenitude.
150. Este enfoque, en definitiva, reclama a aceptación gozosa de que ningún pobo, cultura ou persoa pode obter todo de si. Os outros son constitutivamente necesarios para a construción dunha vida plena. A conciencia do límite ou da parcialidade, lonxe de ser unha ameaza, vólvese a clave desde a que soñar e elaborar un proxecto común. Porque «o home é o ser fronteirizo que non ten ningunha fronteira».130
Desde a propia rexión
151. Grazas ao intercambio rexional, desde o cal os países máis débiles ábrense ao mundo enteiro, é posible que a universalidade non dilúa as particularidades. Unha adecuada e auténtica apertura ao mundo supón a capacidade de abrirse ao veciño, nunha familia de nacións. A integración cultural, económica e política cos pobos próximos debería estar acompañada por un proceso educativo que promova o valor do amor ao veciño, primeiro exercicio indispensable para lograr unha sa integración universal.
152. Nalgúns barrios populares, aínda se vive o espírito do “veciñanza”, onde cada un sente espontaneamente o deber de acompañar e axudar ao veciño. Nestes lugares que conservan eses valores comunitarios, vívense as relacións de proximidade con notas de gratuidade, solidariedade e reciprocidade, a partir do sentido dun “nós” barrial.131 Oxalá puidese vivirse isto tamén entre países próximos, que sexan capaces de construír unha veciñanza cordial entre os seus pobos. Pero as visións individualistas tradúcense nas relacións entre países. O risco de vivir coidándonos uns doutros, vendo aos demais como competidores ou inimigos perigosos, trasládase á relación cos pobos da rexión. Quizais fomos educados nese medo e nesa desconfianza.
153. Hai países poderosos e grandes empresas que sacan rédito deste illamento e prefiren negociar con cada país por separado. Pola contra, para os países pequenos ou pobres ábrese a posibilidade de alcanzar acordos rexionais cos seus veciños que lles permitan negociar en bloque e evitar converterse en segmentos marxinais e dependentes dos grandes poderes. Hoxe ningún Estado nacional illado está en condicións de asegurar o ben común da súa propia poboación.
124 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 234: AAS 105 (2013), 1115.
125 Ibíd., 235: AAS 105 (2013), 1115.
126 Ibíd.
128 Cf. ÍD., Discurso aos cardeais (21 decembro 1984), 4: AAS 76 (1984), 506; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (30 decembro 1984), p.3.
130 GEORG SIMMEL, «Ponte e porta», no individuo e a liberdade. Ensaios de crítica da cultura, ed. Península, Barcelona 2001, 34. Obra orixinal: Brücke und Tür. Essays deas Philosophen zur Geschichte, Religion, Kunst und Gesellschaft, ed. Michael Landmann, Köhler-Verlag, Stuttgart 1957, 6.
131 Cf. JAIME HOYOS-VÁSQUEZ, S.J., «Lóxica das relacións sociais. Reflexión ontolóxica», en Revista Universitas Philosophica, 15-16, Bogotá (decembro 1990 - xuño 1991), 95-106.
Comentarios
Publicar un comentario