FRATELLI TUTTI - Todos irmáns (Cap.6)

 CAPÍTULO SEXTO

DIÁLOGO E AMIZADE SOCIAL

 

198.   Achegarse, expresarse, escoitarse, mirarse, coñecerse, tratar de comprenderse, buscar puntos de contacto, todo iso resúmese no verbo “dialogar”. Para atoparnos e axudarnos mutuamente necesitamos dialogar. Non fai falta dicir para que serve o diálogo. Bástame pensar que sería o mundo sen ese diálogo paciente de tantas persoas xenerosas que mantiveron unidas a familias e a comunidades. O diálogo persistente e ousado non é noticia como os desencontros e os conflitos, pero axuda discretamente ao mundo a vivir mellor, moito máis do que podamos darnos conta.

 

O DIÁLOGO SOCIAL CARA A UNHA NOVA CULTURA

199.   Algúns tratan de fuxir da realidade refuxiándose en mundos privados, e outros a enfrontan con violencia destrutiva, pero «entre a indiferenza egoísta e a protesta violenta, sempre hai unha opción posible: o diálogo. O diálogo entre as xeracións, o diálogo no pobo, porque todos somos pobo, a capacidade de dar e recibir, permanecendo abertos á verdade. Un país crece cando as súas diversas riquezas culturais dialogan de maneira construtiva: a cultura popular, a universitaria, a xuvenil, a artística, a tecnolóxica, a cultura económica, a cultura da familia e dos medios de comunicación».¹⁹⁶

200.   Adóitase confundir o diálogo con algo moi diferente: un febril intercambio de opinións nas redes sociais, moitas veces orientado por información mediática non sempre confiable. Son só monólogos que proceden paralelos, quizais impóndose á atención dos demais polos seus tons altos ou agresivos. Pero os monólogos non comprometen a ninguén, até o punto de que os seus contidos frecuentemente son oportunistas e contraditorios.

201.   A resoante difusión de feitos e reclamos nos medios, en realidade adoita pechar as posibilidades do diálogo, porque permite que cada un manteña intocables e sen matices as súas ideas, intereses e opcións coa escusa dos erros alleos. Prima o costume de descualificar rapidamente ao adversario, aplicándolle epítetos humillantes, en lugar de enfrontar un diálogo aberto e respectuoso, onde se busque alcanzar unha síntese superadora. O peor é que esta linguaxe, habitual no contexto mediático dunha campaña política, xeneralizouse de tal maneira que todos o utilizan cotiamente. O debate frecuentemente é cotifado por determinados intereses que teñen maior poder, procurando deshonestamente inclinar a opinión pública ao seu favor. Non me refiro soamente ao goberno de quenda, xa que este poder manipulador pode ser económico, político, mediático, relixioso ou de calquera xénero. Ás veces xustifícase ou escusa cando a súa dinámica responde aos propios intereses económicos ou ideolóxicos, pero tarde ou cedo vólvese en contra deses mesmos intereses.

202.   A falta de diálogo implica que ningún, nos distintos sectores, está preocupado polo ben común, senón pola adquisición dos beneficios que outorga o poder, ou no mellor dos casos, por impor a súa forma de pensar. Así as conversacións converteranse en meras negociacións para que cada un poida riscar todo o poder e os maiores beneficios posibles, non nunha procura conxunta que xere ben común. Os heroes do futuro serán os que saiban romper esa lóxica enfermiza e decidan soster con respecto unha palabra cargada de verdade, máis aló das conveniencias persoais. Deus queira que eses heroes se estean xestando silenciosamente no corazón da nosa sociedade.

Construír en común

203.   O auténtico diálogo social supón a capacidade de respectar o punto de vista do outro aceptando a posibilidade de que encerre algunhas conviccións ou intereses lexítimos. Desde a súa identidade, o outro ten algo para achegar, e é desexable que profunde e expoña a súa propia posición para que o debate público sexa máis completo aínda. É certo que cando unha persoa ou un grupo é coherente co que pensa, adhire firmemente valores e conviccións, e desenvolve un pensamento, iso dun modo ou doutro beneficiará á sociedade. Pero isto só ocorre realmente na medida en que dito desenvolvemento se realice en diálogo e apertura aos outros. Porque «nun verdadeiro espírito de diálogo se alimenta a capacidade de comprender o sentido do que o outro di e fai, aínda que un non poida asumilo como unha convicción propia. Así se volve posible ser sinceros, non disimular o que cremos, sen deixar de conversar, de buscar puntos de contacto, e sobre todo de traballar e loitar xuntos».¹⁹⁷ A discusión pública, se verdadeiramente dá espazo a todos e non manipula nin esconde información, é un permanente estímulo que permite alcanzar máis adecuadamente a verdade, ou polo menos expresala mellor. Impide que os diversos sectores se instalen cómodos e autosuficientes no seu modo de ver as cousas e nos seus intereses limitados. Pensemos que «as diferenzas son creativas, crean tensión e na resolución dunha tensión está o progreso da humanidade».¹⁹⁸

204.   Hoxe existe a convicción de que, ademais dos desenvolvementos científicos especializados, é necesaria a comunicación entre disciplinas, posto que a realidade é unha, aínda que poida ser abordada desde distintas perspectivas e con diferentes metodoloxías. Non se debe evitar o risco de que un avance científico sexa considerado a única abordaxe posible para comprender algún aspecto da vida, da sociedade e do mundo. En cambio, un investigador que avanza con eficiencia na súa análise, e igualmente está disposto a recoñecer outras dimensións da realidade que el investiga, grazas ao traballo doutras ciencias e saberes, ábrese a coñecer a realidade de maneira máis íntegra e plena.

205.   Neste mundo globalizado «os medios de comunicación poden axudar a que nos sintamos máis próximos os uns dos outros, a que percibamos un renovado sentido de unidade da familia humana que nos impulse á solidariedade e ao compromiso serio por unha vida máis digna para todos. […] Poden axudarnos nesta tarefa, especialmente hoxe, cando as redes da comunicación humana alcanzaron niveis de desenvolvemento inauditos. En particular, internet pode ofrecer maiores posibilidades de encontro e de solidariedade entre todos; e isto é algo bo, é un don de Deus».¹⁹⁹ Pero é necesario verificar constantemente que as actuais formas de comunicación nos orienten efectivamente ao encontro xeneroso, á procura sincera da verdade íntegra, ao servizo, á proximidade cos últimos, á tarefa de construír o ben común. Ao mesmo tempo, como ensinaron os Bispos de Australia, «non podemos aceptar un mundo dixital deseñado para explotar a nosa debilidade e sacar fóra o peor da xente».²⁰⁰

196 Discurso no encontro coa clase dirixente, Río de Janeiro - Brasil (27 xullo 2013): AAS 105 (2013), 683-684.

197 Exhort. ap. postsin. Querida Amazonia (2 febreiro 2020), 108.

198 Do filme O Papa Francisco - Un home de palabra. A esperanza é unha mensaxe universal, de Wim Wenders (2018).

199 Mensaxe para a 48.ª Xornada Mundial das Comunicacións Sociais (24 xaneiro 2014): AAS 106 (2014), 113; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (24 xaneiro 2014), p. 3.

 

O FUNDAMENTO DOS CONSENSOS

206.   O relativismo non é a solución. Envolvido detrás dunha suposta tolerancia, termina facilitando que os valores morais sexan interpretados polos poderosos segundo as conveniencias do momento. Se en definitiva «non hai verdades obxectivos nin principios sólidos, fóra da satisfacción dos propios proxectos e das necesidades inmediatas […] non podemos pensar que os proxectos políticos ou a forza da lei serán suficientes. […] Cando é a cultura a que se corrompe e xa non se recoñece algunha verdade obxectiva ou uns principios universalmente válidos, as leis só se entenderán como imposicións arbitrarias e como obstáculos a evitar».²⁰¹

207.   É posible prestar atención á verdade, buscar a verdade que responde á nosa realidade máis fonda? Que é a lei sen a convicción alcanzada tras un longo camiño de reflexión e de sabedoría, de que cada ser humano é sagrado e inviolable? Para que unha sociedade teña futuro é necesario que asuma un sentido respecto cara á verdade da dignidade humana, á que nos sometemos. Entón non se evitará matar a alguén só para evitar o escarnio social e o peso da lei, senón por convicción. É unha verdade irrenunciable que recoñecemos coa razón e aceptamos coa conciencia. Unha sociedade é nobre e respectable tamén polo seu cultivo da procura da verdade e polo seu apego ás verdades máis fundamentais.

208.   Hai que afacerse a desenmascarar as diversas maneiras de manoseo, desfiguración e ocultamento da verdade nos ámbitos públicos e privados. O que chamamos “verdade” non é só a difusión de feitos que realiza o xornalismo. É ante todo a procura dos fundamentos máis sólidos que están detrás das nosas opcións e tamén das nosas leis. Isto supón aceptar que a intelixencia humana pode ir máis aló das conveniencias do momento e captar algunhas verdades que non cambian, que eran verdade antes de nós e o serán sempre. Indagando a natureza humana, a razón descobre valores que son universais, porque derivan dela.

209.   Doutro xeito, non podería suceder quizais que os dereitos humanos fundamentais, hoxe considerados infranqueables, sexan negados polos poderosos de quenda, logo de lograr o "consenso" dunha poboación adormentada e amedrentada? Tampouco sería suficiente un mero consenso entre os distintos pobos, igualmente manipulable. Xa temos probas dabondo de todo o ben que somos capaces de realizar, pero, ao mesmo tempo, temos que recoñecer a capacidade de destrución que hai en nós. O individualismo indiferente e desapiadado no que caemos, non é tamén resultado da preguiza para buscar os valores máis altos, que vaian máis aló das necesidades circunstanciais? Ao relativismo súmase o risco de que o poderoso ou o máis hábil termine impondo unha suposta verdade. En cambio, «ante as normas morais que prohiben o mal intrínseco non hai privilexios nin excepcións para ninguén. Non hai ningunha diferenza entre ser o dono do mundo ou o último dos miserables da terra: ante as esixencias morais somos todos absolutamente iguais».²⁰²

210.   O que nos ocorre hoxe, e nos arrastra nunha lóxica perversa e baleira, é que hai unha asimilación da ética e da política á física. Non existen o ben e o mal en si, senón soamente un cálculo de vantaxes e desvantaxes. O desprazamento da razón moral trae como consecuencia que o dereito non pode referirse a unha concepción fundamental de xustiza, senón que se converte no espello das ideas dominantes. Entramos aquí nunha degradación: ir "nivelando cara abaixo" por medio dun consenso superficial e negociador. Así, en definitiva, a lóxica da forza triunfa.

 

O consenso e a verdade

211.   Nunha sociedade pluralista, o diálogo é o camiño máis adecuado para chegar a recoñecer aquilo que debe ser sempre afirmado e respectado, e que está máis aló do consenso circunstancial. Falamos dun diálogo que necesita ser enriquecido e iluminado por razóns, por argumentos racionais, por variedade de perspectivas, por achegas de diversos saberes e puntos de vista, e que non exclúe a convicción de que é posible chegar a algunhas verdades elementais que deben e deberán ser sempre sostidas. Aceptar que hai algúns valores permanentes, aínda que non sempre sexa fácil recoñecelos, outorga solidez e estabilidade a unha ética social. Aínda cando os recoñecemos e asumido grazas ao diálogo e ao consenso, vemos que eses valores básicos están máis aló de todo consenso, recoñecémolos como valores transcendentes aos nosos contextos e nunca negociables. Poderá crecer a nosa comprensión do seu significado e alcance -e nese sentido o consenso é algo dinámico-, pero en si mesmos son apreciados como estables polo seu sentido intrínseco.

212.   Se algo é sempre conveniente para o bo funcionamento da sociedade, non é porque detrás diso hai unha verdade permanente, que a intelixencia pode captar? Na realidade mesma do ser humano e da sociedade, na súa natureza íntima, hai unha serie de estruturas básicas que sosteñen o seu desenvolvemento e a súa supervivencia. De alí derívanse determinadas esixencias que poden ser descubertas grazas ao diálogo, aínda que non son estritamente fabricadas polo consenso. O feito de que certas normas sexan indispensables para a mesma vida social é un indicio externo de que son algo bo en si mesmo. Por conseguinte, non é necesario contrapor a conveniencia social, o consenso e a realidade dunha verdade obxectiva. Este tres poden unirse harmoniosamente cando, a través do diálogo, as persoas se atreven a chegar até o fondo dunha cuestión.

213.   Se hai que respectar en toda situación a dignidade allea, é porque nós non inventamos ou supomos a dignidade dos demais, senón porque hai efectivamente neles un valor que supera as cousas materiais e as circunstancias, e que esixe que se lles trate doutra maneira. Que todo ser humano posúe unha dignidade inalienable é unha verdade que responde á natureza humana máis aló de calquera cambio cultural. Por iso o ser humano ten a mesma dignidade inviolable en calquera época da historia e ninguén pode sentirse autorizado polas circunstancias a negar esta convicción ou a non obrar en consecuencia. A intelixencia pode entón escrutar na realidade das cousas, a través da reflexión, da experiencia e do diálogo, para recoñecer nesa realidade que a transcende a base de certas esixencias morais universais.

214.   Aos agnósticos, este fundamento poderá parecerlles suficiente para outorgar unha firme e estable validez universal aos principios éticos básicos e non negociables, que poida impedir novas catástrofes. Para os crentes, esa natureza humana, fonte de principios éticos, foi creada por Deus, quen, en definitiva, outorga un fundamento sólido a eses principios.²⁰³ Isto non establece un fixismo ético nin dá lugar á imposición dalgún sistema moral, posto que os principios morais elementais e universalmente válidos poden dar lugar a diversas normativas prácticas. Por iso deixa sempre un lugar para o diálogo.

 

200 CONFERENCIA DE BISPOS CATÓLICOS DE AUSTRALIA - Departamento de Xustiza social, Making it real: genuine human encounter in our dixital world (novembro 2019), 5.

201 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 123: AAS 107 (2015), 896.

202 S. XOÁN PAULO II, Carta enc. Veritatis splendor (6 agosto 1993), 96: AAS 85 (1993), 1209.

203 Os cristiáns cremos, ademais, que Deus ofrécenos a súa graza para que sexa posible actuar como irmáns.

UNHA NOVA CULTURA

215.   «A vida é a arte do encontro, aínda que haxa tanto desencontro pola vida».²⁰⁴ Reiteradas veces convidei a desenvolver unha cultura do encontro, que vaia máis aló das dialécticas que enfrontan. É un estilo de vida tendente a conformar ese poliedro que ten moitas facetas, moitísimos lados, pero todos formando unha unidade cargada de matices, xa que «o todo é superior á parte».²⁰⁵ O poliedro representa unha sociedade onde as diferenzas conviven complementándose, enriquecéndose e iluminándose reciprocamente, aínda que isto implique discusións e prevencións. Porque de todos se pode aprender algo, ninguén é inservible, ninguén é prescindible. Isto implica incluír ás periferias. Quen está nelas ten outro punto de vista, ve aspectos da realidade que non se recoñecen desde os centros de poder onde se toman as decisións máis definitorias.

 

O encontro feito cultura

216.   A palabra “cultura” indica algo que penetrou no pobo, nas súas conviccións máis entrañables e no seu estilo de vida. Se falamos dunha “cultura” no pobo, iso é máis que unha idea ou unha abstracción. Inclúe as ganas, o entusiasmo e finalmente unha forma de vivir que caracteriza a ese conxunto humano. Entón, falar de “cultura do encontro” significa que, como pobo, nos apaixona tentar atoparnos, buscar puntos de contacto, tender pontes, proxectar algo que inclúa a todos. Isto converteuse en desexo e en estilo de vida. O suxeito desta cultura é o pobo, non un sector da sociedade que busca pacificar ao resto con recursos profesionais e mediáticos.

217.   A paz social é traballosa, artesanal. Sería máis fácil conter as liberdades e as diferenzas cun pouco de astucia e de recursos. Pero esa paz sería superficial e fráxil, non o froito dunha cultura do encontro que a sosteña. Integrar aos diferentes é moito máis difícil e lento, aínda que é a garantía dunha paz real e sólida. Isto non se consegue agrupando só aos puros, porque «aínda as persoas que poidan ser cuestionadas polos seus erros, teñen algo que achegar que non debe perderse».²⁰⁶ Tampouco consiste nunha paz que xorde acalando as reivindicacións sociais ou evitando que fagan lea, xa que non é «un consenso de escritorio ou unha efémera paz para unha minoría feliz».²⁰⁷ O que vale é xerar procesos de encontro, procesos que constrúan un pobo que sabe recoller as diferenzas. Armemos aos nosos fillos coas armas do diálogo! Ensinémoslles a boa batalla do encontro!

 

O gusto de recoñecer ao outro

218.   Isto implica o hábito de recoñecer ao outro o dereito de ser el mesmo e de ser diferente. A partir dese recoñecemento feito cultura vólvese posible a xestación dun pacto social. Sen ese recoñecemento xorden maneiras sutís de buscar que o outro perda todo significado, que se volva irrelevante, que non se lle recoñeza algún valor na sociedade. Detrás do rexeitamento de determinadas formas visibles de violencia, adoita esconderse outra violencia máis solapada: a de quen despreza ao diferente, sobre todo cando os seus reclamos prexudican dalgún modo os propios intereses.

219. Cando un sector da sociedade pretende gozar de todo o que ofrece o mundo, coma se os pobres non existisen, iso nalgún momento ten as súas consecuencias. Ignorar a existencia e os dereitos dos outros, tarde ou cedo provoca algunha forma de violencia, moitas veces inesperada. Os soños da liberdade, a igualdade e a fraternidade poden quedar no nivel das meras formalidades, porque non son efectivamente para todos. Por tanto, non se trata soamente de buscar un encontro entre os que detentan diversas formas de poder económico, político ou académico. Un encontro social real pon en verdadeiro diálogo as grandes formas culturais que representan á maioría da poboación. Con frecuencia as boas propostas non son asumidas polos sectores máis empobrecidos porque se presentan cunha roupaxe cultural que non é o deles e co que non poden sentirse identificados. Por conseguinte, un pacto social realista e inclusivo debe ser tamén un “pacto cultural”, que respecte e asuma as diversas cosmovisións, culturas ou estilos de vida que coexisten na sociedade.

220.   Por exemplo, os pobos orixinarios non están en contra do progreso, aínda que teñen unha idea de progreso diferente, moitas veces máis humanista que a da cultura moderna dos desenvolvidos. Non é unha cultura orientada ao beneficio dos que teñen poder, dos que necesitan crear unha especie de paraíso eterno na terra. A intolerancia e o desprezo ante as culturas populares indíxenas é unha verdadeira forma de violencia, propia dos “eticistas” sen bondade que viven xulgando aos demais. Pero ningún cambio auténtico, profundo e estable é posible se non se realiza a partir das diversas culturas, principalmente dos pobres. Un pacto cultural supón renunciar a entender a identidade dun lugar de maneira monolítica, e esixe respectar a diversidade ofrecéndolle camiños de promoción e de integración social.

221.   Este pacto tamén implica aceptar a posibilidade de ceder algo polo ben común. Ningún poderá ter toda a verdade nin satisfacer a totalidade dos seus desexos, porque esa pretensión levaría a querer destruír ao outro negándolle os seus dereitos. A procura dunha falsa tolerancia ten que ceder paso ao realismo dialogante, de quen cre que debe ser fiel aos seus principios, pero recoñecendo que o outro tamén ten o dereito de tratar de ser fiel aos seus. É o auténtico recoñecemento do outro, que só o amor fai posible, e que significa colocarse no lugar do outro para descubrir que hai de auténtico, ou polo menos de comprensible, no medio das súas motivacións e intereses.

 

204 VINICIUS DE MORAES, Samba da bendición (Samba dá Bênção), no disco Um encontro non Au bon Gourmet, Río de Janeiro (2 agosto 1962).

205 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 237: AAS 105 (2013), 1116.

206 Ibíd., 236: AAS 105 (2013), 1115.

207 Ibíd., 218: AAS 105 (2013), 1110.

 

RECUPERAR A AMABILIDADE

222.   O individualismo consumista provoca moito atropelo. Os demais convértense en meros obstáculos para a propia tranquilidade pracenteira. Entón termina tratándoos como molestias e a agresividade crece. Isto acentúase e chega a niveis exasperantes en épocas de crises, en situacións catastróficas, en momentos difíciles onde sae a plena luz o espírito do -sálvese quen poida-. Con todo, aínda é posible optar polo cultivo da amabilidade. Hai persoas que o fan e convértense en estrelas no medio da escuridade.

223.   San Paulo mencionaba un froito do Espírito Santo coa palabra grega jrestótes (Ga 5,22), que expresa un estado de ánimo que non é áspero, rudo, duro, senón afable, suave, que sostén e conforta. A persoa que ten esta calidade axuda aos demais a que a súa existencia sexa máis soportable, sobre todo cando cargan co peso dos seus problemas, urxencias e angustias. É unha maneira de tratar a outros que se manifesta de diversas formas: como amabilidade no trato, como un coidado para non ferir as palabras ou xestos, como un intento de aliviar o peso dos demais. Implica «dicir palabras de alento, que reconfortan, que fortalecen, que consolan, que estimulan», en lugar de «palabras que humillan, que entristecen, que irritan, que desprezan».²⁰⁸

224.   A amabilidade é unha liberación da crueldade que ás veces penetra as relacións humanas, da ansiedade que non nos deixa pensar nos demais, da urxencia distraída que ignora que os outros tamén teñen dereito a ser felices. Hoxe non adoita haber nin tempo nin enerxías dispoñibles para deterse a tratar ben aos demais, a dicir “permiso”, “perdón”, “grazas”. Pero de cando en vez aparece o milagre dunha persoa amable, que deixa ao carón as súas ansiedades e urxencias para prestar atención, para regalar un sorriso, para dicir unha palabra que estimule, para posibilitar un espazo de escoita no medio de tanta indiferenza. Este esforzo, vivido cada día, é capaz de crear esa convivencia sa que vence as incomprensións e prevén os conflitos. O cultivo da amabilidade non é un detalle menor nin unha actitude superficial ou burguesa. Posto que supón valoración e respecto, cando se fai cultura nunha sociedade transfigura profundamente o estilo de vida, as relacións sociais, o modo de debater e de confrontar ideas. Facilita a procura de consensos e abre camiños onde a exasperación destrúe todas as pontes.

208 Exhort. ap. postsin. Amoris laetitia (19 marzo 2016), 100: AAS 108 (2016), 351.