FRATELLI TUTTI - Todos irmáns (Cap.3)

CAPÍTULO TERCEIRO

PENSAR E XESTAR UN MUNDO ABERTO

 

87.     Un ser humano está feito de tal maneira que non se realiza, non se desenvolve nin pode atopar a súa plenitude «se non é na entrega sincera de si mesmo aos demais».⁶² Nin sequera chega a recoñecer a fondo a súa propia verdade se non é no encontro cos outros: «Só me comunico realmente comigo mesmo na medida en que me comunico co outro».⁶³ Isto explica por que ninguén pode experimentar o valor de vivir sen rostros concretos a quen amar. Aquí hai un segredo da verdadeira existencia humana, porque «a vida subsiste onde hai vínculo, comuñón, fraternidade; e é unha vida máis forte que a morte cando se constrúe sobre relacións verdadeiras e lazos de fidelidade. Pola contra, non hai vida cando pretendemos pertencer só a nós mesmos e vivir como illas: nestas actitudes prevalece a morte».⁶⁴

 

MÁIS ALÓ

88.     Desde a intimidade de cada corazón, o amor crea vínculos e amplía a existencia cando saca á persoa de si mesma cara ao outro.⁶⁵ Feitos para o amor, hai en cada un de nós «unha lei de éxtase: saír de si mesmo para achar noutro un crecemento do seu ser».⁶⁶ Por iso «en calquera caso o home ten que levar a cabo esta empresa: saír de si mesmo».⁶⁷

89.     Pero non podo reducir a miña vida á relación cun pequeno grupo, nin sequera á miña propia familia, porque é imposible entenderme sen un tecido máis amplo de relacións: non só o actual senón tamén o que me precede e foime configurando ao longo da miña vida. A miña relación cunha persoa que aprecio non pode ignorar que esa persoa non vive só pola súa relación comigo, nin eu vivo só pola miña referencia a ela. A nosa relación, se é sa e verdadeira, ábrenos aos outros que nos amplían e enriquecen. O máis nobre sentido social hoxe facilmente queda anulado detrás de intimismos egoístas con aparencia de relacións intensas. En cambio, o amor que é auténtico, que axuda a crecer, e as formas máis nobres da amizade, residen en corazóns que se deixan completar. A parella e o amigo son para abrir o corazón en círculos, para volvernos capaces de saír de nós mesmos até acoller a todos. Os grupos pechados e as parellas autorreferenciais, que se constitúen nun “nós” contra todo o mundo, adoitan ser formas idealizadas de egoísmo e de mera autopreservación.

90.     Por algo moitas pequenas poboacións que sobrevivían en zonas desérticas desenvolveron unha xenerosa capacidade de acollida ante os peregrinos que pasaban, e acuñaron o sagrado deber da hospitalidade. Vivírono tamén as comunidades monásticas medievais, como se advirte na Regra de san Bieito. Aínda que puidese desestruturar a orde e o silencio dos mosteiros, Bieito reclamaba que aos pobres e peregrinos se lles tratase «co máximo coidado e solicitude».⁶⁸ A hospitalidade é un modo concreto de non privarse deste desafío e deste don que é o encontro coa humanidade máis aló do propio grupo. Aquelas persoas percibían que todos os valores que podían cultivar debían estar acompañados por esta capacidade de transcenderse nunha apertura aos outros.

 

O valor único do amor

91.     As persoas poden desenvolver algunhas actitudes que presentan como valores morais: fortaleza, sobriedade, laboriosidade e outras virtudes. Pero para orientar adecuadamente os actos das distintas virtudes morais, é necesario considerar tamén en que medida estes realizan un dinamismo de apertura e unión cara a outras persoas. Ese dinamismo é a caridade que Deus infunde. Doutro xeito, quizais teremos só aparencia de virtudes, que serán incapaces de construír a vida en común. Por iso dicía san Tomé de Aquino -citando a san Agustín- que a temperanza dunha persoa avara nin sequera é virtuosa.⁶⁹ San Boaventura, con outras palabras, explicaba que as outras virtudes, sen a caridade, estritamente non cumpren os mandamentos «como Deus os entende».⁷⁰

92.     A altura espiritual dunha vida humana está marcada polo amor, que é «o criterio para a decisión definitiva sobre a valoración positiva ou negativa dunha vida humana».⁷¹ Con todo, hai crentes que pensan que a súa grandeza está na imposición das súas ideoloxías ao resto, ou na defensa violenta da verdade, ou en grandes demostracións de fortaleza. Todos os crentes necesitamos recoñecer isto: o primeiro é o amor, o que nunca debe estar en risco é o amor, o maior perigo é non amar (cf. 1 Co 13,1-13).

93.     Nun intento de precisar en que consiste a experiencia de amar que Deus fai posible coa súa graza, san Tomé de Aquino explicábaa como un movemento que centra a atención no outro «considerándoo como un consigo».⁷² A atención afectiva que se presta ao outro, provoca unha orientación a buscar o seu ben gratuitamente. Todo isto parte dun aprecio, dunha valoración, que en definitiva é o que está detrás da palabra “caridade”: o ser amado é “caro” para min, é dicir, «é estimado como de alto valor».⁷³ E «do amor polo cal a un lle é grata a outra persoa depende que lle dea algo gratis».⁷⁴

94.     O amor implica entón algo máis que unha serie de accións benéficas. As accións brotan dunha unión que inclina máis e máis cara ao outro considerándoo valioso, digno, grato e belo, máis aló das aparencias físicas ou morais. O amor ao outro por ser quen é, móvenos a buscar o mellor para a súa vida. Só no cultivo desta forma de relacionarnos faremos posibles a amizade social que non exclúe a ninguén e a fraternidade aberta a todos.

 

62 CONC. ECUM. VAT. II, Const. past. Gaudium et spes, sobre a Igrexa no mundo actual, 24.

63 GABRIEL MARCEL, Du refus à l’invocation, ed. NRF, París 1940, 50; cf. ÍD., Da negación á invocación, en Obras selectas, ed. BAC, Madrid 2004, vol. 2, 41.

64 Ángelus (10 novembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (15 novembro 2019), p. 3.

65 Cf. San TOMÉ DE AQUINO, Scriptum super Sententiis, lib. 3, dist. 27, q. 1, a. 1, ad 4: «Dicitur amor extasim facere, et fervere, quia quod fervet extra se bullit et exhalat» (dise que o amor produce éxtase e efervescencia posto que o efervescente bole fóra de si e expira).

66 KAROL WOJTYLA, Amor e responsabilidade, Madrid 1978, 136.

67 KARL RAHNER, S.J., O ano litúrxico, Barcelona 1966, 28. Obra orixinal: Kleines Kirchenjahr. Ein Gang durch dean Festkreis, ed. Herder, Friburgo 1981, 30.

68 Regula, 53, 15: «Pauperum et peregrinorum maxime susceptioni cura sollicite exhibeatur».

69 Cf. Summa Theologiae, II-II, q. 23, art. 7; S. AGUSTÍN, Contra Julianum, 4, 18: PL 44, 748: «De cantos praceres prívanse os avaros para aumentar os seus tesouros ou polo temor de velos diminuír».

70 «Secundum acceptionem divinam» (Scriptum super Sententiis, lib. 3, dist. 27, a. 1, q. 1, concl. 4).

71 BENEDITO XVI, Carta enc. Deus caritas est (25 decembro 2005), 15: AAS 98 (2006), 230.

72 Summa Theologiae II-II, q. 27, art. 2, resp.

73 Ibíd., I-II, q. 26, art. 3, resp.

74 Ibíd., q. 110, art. 1, resp.

A CRECENTE APERTURA DO AMOR

95.     O amor ponnos finalmente en tensión cara á comuñón universal. Ninguén madura nin alcanza a súa plenitude illándose. Pola súa propia dinámica, o amor reclama unha crecente apertura, maior capacidade de acoller a outros, nunha aventura nunca acabada que integra todas as periferias cara a un pleno sentido de pertenza mutua. Xesús dicíanos: «Todos vós sodes irmáns» (Mt 23,8).

96.     Esta necesidade de ir máis aló dos propios límites vale tamén para as distintas rexións e países. De feito, «o número cada vez maior de interdependencias e de comunicacións que se entrecruzan no noso planeta fai máis palpable a conciencia de que todas as nacións da terra […] comparten un destino común. Nos dinamismos da historia, a pesar da diversidade de etnias, sociedades e culturas, vemos sementada a vocación de formar unha comunidade composta de irmáns que se acollen reciprocamente e se preocupan os uns dos outros».⁷⁵

 

Sociedades abertas que integran a todos

97.     Hai periferias que están preto de nós, no centro dunha cidade, ou na propia familia. Tamén hai un aspecto da apertura universal do amor que non é xeográfico senón existencial. É a capacidade cotiá de ampliar o meu círculo, de chegar a aqueles que espontaneamente non sinto parte do meu mundo de intereses, aínda que estean preto de min. Por outra banda, cada irmá e irmán que sofre, abandonado ou ignorado pola miña sociedade é un forasteiro existencial, aínda que nacese no mesmo país. Pode ser un cidadán con todos os papeis, pero fano sentir como un estranxeiro na súa propia terra. O racismo é un virus que muta facilmente e en lugar de desaparecer disimúlase, pero está sempre á espreita.

98.     Quero lembrar a eses "exiliados ocultos" que son tratados como corpos estraños na sociedade.⁷⁶ Moitas persoas con discapacidade «senten que existen sen pertencer e sen participar». Hai aínda moito «que lles impide ter unha cidadanía plena». O obxectivo non é só coidalos, senón «que participen activamente na comunidade civil e eclesial. É un camiño esixente e tamén fatigoso, que contribuirá cada vez máis á formación de conciencias capaces de recoñecer a cada individuo como unha persoa única e irrepetible». Igualmente penso «nos anciáns, que, tamén pola súa discapacidade, ás veces senten como unha carga». Con todo, todos poden dar «unha contribución singular ao ben común a través da súa biografía orixinal». Permítome insistir: «Teñan o valor de dar voz a quen son discriminados pola súa discapacidade, porque desgraciadamente nalgunhas nacións, aínda hoxe, dubídase en recoñecelos como persoas de igual dignidade».⁷⁷

 

Comprensións inadecuadas dun amor universal

99.     O amor que se estende máis aló das fronteiras ten na súa base o que chamamos “amizade social” en cada cidade ou en cada país. Cando é xenuína, esta amizade social dentro dunha sociedade é unha condición de posibilidade dunha verdadeira apertura universal. Non se trata do falso universalismo de quen necesita viaxar constantemente porque non soporta nin ama ao seu propio pobo. Quen mira ao seu pobo con desprezo, establece na súa propia sociedade categorías de primeira ou de segunda clase, de persoas con máis ou menos dignidade e dereitos. Desta maneira nega que haxa lugar para todos.

100.   Tampouco estou a propor un universalismo autoritario e abstracto, dixitado ou planificado por algúns e presentado como un suposto soño en orde a homoxeneizar, dominar e espoliar. Hai un modelo de globalización que «conscientemente apunta á uniformidade unidimensional e busca eliminar todas as diferenzas e tradicións nunha procura superficial da unidade. […] Se unha globalización pretende igualar a todos, coma se fose unha esfera, esa globalización destrúe a riqueza e a particularidade de cada persoa e de cada pobo».⁷⁸ Ese falso soño universalista termina quitando ao mundo o seu variado colorido, a súa beleza e en definitiva a súa humanidade. Porque «o futuro non é monocromático, senón que é posible se nos animamos a miralo na variedade e na diversidade do que cada un pode achegar. Canto necesita aprender a nosa familia humana a vivir xuntos en harmonía e paz sen necesidade de que teñamos que ser todos igualiños».⁷⁹

 

75 Mensaxe para a 47.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2014 (8 decembro 2013), 1: AAS 106 (2014), 22; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (13 decembro 2013), p. 8.

76 Cf. Ángelus (29 decembro 2013): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (3 xaneiro 2014), pp. 2-3; Discurso ao Corpo diplomático acreditado ante a Santa Sé (12 xaneiro 2015): AAS 107 (2015), 165; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (16 xaneiro 2015), p. 10.

77 Mensaxe para o Día internacional das persoas con discapacidade (3 decembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (6 decembro 2019), pp. 5.12.

78 Discurso no Encontro pola liberdade relixiosa coa comunidade hispana e outros inmigrantes, Filadelfia - Estados Unidos (26 setembro 2015): AAS 107 (2015), 1050-1051.

79 Discurso aos mozos, Tokio - Xapón (25 novembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (29 novembro 2019), p. 15.

TRANSCENDER UN MUNDO DE SOCIOS

101.   Retomemos agora aquela parábola do bo samaritano que aínda ten moito para propornos. Había un home ferido no camiño. Os personaxes que pasaban ao seu lado non se concentraban neste chamado interior a volverse próximos, senón na súa función, no lugar social que eles ocupaban, nunha profesión relevante na sociedade. Sentían importantes para a sociedade do momento e a súa urxencia era o rol que lles tocaba cumprir. O home ferido e abandonado no camiño era unha molestia para ese proxecto, unha interrupción, e á súa vez era alguén que non cumpría función algunha. Era un ninguén, non pertencía a unha agrupación que se considerase destacable, non tiña función algunha na construción da historia. Mentres tanto, o samaritano xeneroso resistíase a estas clasificacións pechadas, aínda que el mesmo quedaba fóra de calquera destas categorías e era sinxelamente un estraño sen un lugar propio na sociedade. Así, libre de todo rótulo e estrutura, foi capaz de interromper a súa viaxe, de cambiar o seu proxecto, de estar dispoñible para abrirse á sorpresa do home ferido que o necesitaba.

102.   Que reacción podería provocar hoxe esa narración, nun mundo onde aparecen constantemente, e crecen, grupos sociais que se aferran a unha identidade que os separa do resto? Como pode conmover a quen tende a organizarse de tal maneira que se impida toda presenza estraña que poida perturbar esa identidade e esa organización autoprotectora e autorreferencial? Nese esquema queda excluída a posibilidade de volverse próximo, e só é posible ser próximo de quen permita asegurar os beneficios persoais. Así a palabra “próximo” perde todo significado, e unicamente cobra sentido a palabra “socio”, o asociado por determinados intereses.⁸⁰

 

Liberdade, igualdade e fraternidade

103.   A fraternidade non é só resultado de condicións de respecto ás liberdades individuais, nin sequera de certa equidade administrada. Aínda que son condicións de posibilidade non bastan para que ela xurda como resultado necesario. A fraternidade ten algo positivo que ofrecer á liberdade e á igualdade. Que ocorre sen a fraternidade cultivada conscientemente, sen unha vontade política de fraternidade, traducida nunha educación para a fraternidade, para o diálogo, para o descubrimento da reciprocidade e o enriquecemento mutuo como valores? O que sucede é que a liberdade enfraquece, resultando así máis unha condición de soidade, de pura autonomía para pertencer a alguén ou a algo, ou só para posuír e gozar. Isto non esgota en absoluto a riqueza da liberdade que está orientada sobre todo ao amor.

104.   Tampouco a igualdade se logra definindo en abstracto que “todos os seres humanos son iguais”, senón que é o resultado do cultivo consciente e pedagóxico da fraternidade. Os que unicamente son capaces de ser socios crean mundos pechados. Que sentido pode ter neste esquema esa persoa que non pertence ao círculo dos socios e chega soñando cunha vida mellor para si e para a súa familia?

105.   O individualismo non nos fai máis libres, máis iguais, máis irmáns. A mera suma dos intereses individuais non é capaz de xerar un mundo mellor para toda a humanidade. Nin sequera pode preservarnos de tantos males que cada vez se volven máis globais. Pero o individualismo radical é o virus máis difícil de vencer. Engana. Fainos crer que todo consiste en dar renda solta ás propias ambicións, coma se acumulando ambicións e seguridades individuais puidésemos construír o ben común.

80 Nestas consideracións déixome inspirar polo pensamento de Paul Ricoeur, «Lle socius et lle prochain», en Histoire et vérité, ed. Lle Seuil, París 1967, 113- 127.

 

AMOR UNIVERSAL QUE PROMOVE ÁS PERSOAS

106.   Hai un recoñecemento básico, esencial para camiñar cara á amizade social e a fraternidade universal: percibir canto vale un ser humano, canto vale unha persoa, sempre e en calquera circunstancia. Se cada un vale tanto, hai que dicir con claridade e firmeza que «o só feito de nacer nun lugar con menores recursos ou menor desenvolvemento non xustifica que algunhas persoas vivan con menor dignidade».⁸¹ Este é un principio elemental da vida social que adoita ser ignorado de distintas maneiras por quen senten que non achega á súa cosmovisión ou non serve aos seus fins.

107.   Todo ser humano ten dereito a vivir con dignidade e a desenvolverse integralmente, e ese dereito básico non pode ser negado por ningún país. Teno aínda que sexa pouco eficiente, aínda que naza ou creza con limitacións. Porque iso non menoscaba a súa inmensa dignidade como persoa humana, que non se fundamenta nas circunstancias senón no valor do seu ser. Cando este principio elemental non queda a salvo, non hai futuro nin para a fraternidade nin para a supervivencia da humanidade.

108.   Hai sociedades que acollen parcialmente este principio. Aceptan que haxa posibilidades para todos, pero sosteñen que a partir de alí todo depende de cada un. Desde esa perspectiva parcial non tería sentido «investir para que os lentos, débiles ou menos dotados poidan abrirse camiño na vida».⁸² Investir a favor dos fráxiles pode non ser rendible, pode implicar menor eficiencia. Esixe un Estado presente e activo, e institucións da sociedade civil que vaian máis aló da liberdade dos mecanismos eficientistas de determinados sistemas económicos, políticos ou ideolóxicos, porque realmente se orientan en primeiro lugar ás persoas e ao ben común.

109.   Algúns nacen en familias de boa posición económica, reciben boa educación, crecen ben alimentados, ou posúen naturalmente capacidades destacadas. Eles seguramente non necesitarán un Estado activo e só reclamarán liberdade. Pero evidentemente non cabe a mesma regra para unha persoa con discapacidade, para alguén que naceu nun fogar extremadamente pobre, para alguén que creceu cunha educación de baixa calidade e con escasas posibilidades de curar adecuadamente as súas enfermidades. Se a sociedade se rexe primariamente polos criterios da liberdade de mercado e da eficiencia, non hai lugar para eles, e a fraternidade será unha expresión romántica máis.

110.   O feito é que «unha liberdade económica só declamada, pero onde as condicións reais impiden que moitos poidan acceder realmente a ela […] se converte nun discurso contraditorio».⁸³ Palabras como liberdade, democracia ou fraternidade baléiranse de sentido. Porque o feito é que «mentres o noso sistema económico e social produza unha soa vítima e haxa unha soa persoa descartada, non haberá unha festa de “fraternidade universal”».⁸⁴ Unha sociedade humana e fraterna é capaz de preocuparse para garantir de modo eficiente e estable que todos sexan acompañados no percorrido das súas vidas, non só para asegurar as súas necesidades básicas, senón para que poidan dar o mellor de si, aínda que o seu rendemento non sexa o mellor, aínda que vaian lento, aínda que a súa eficiencia sexa pouco destacada.

111.   A persoa humana, cos seus dereitos inalienables, está naturalmente aberta aos vínculos. Na súa propia raíz reside o chamado a transcenderse a si mesma no encontro con outros. Por iso é necesario prestar atención para non caer nalgúns erros que poden nacer dunha mala comprensión dos dereitos humanos e dun paradoxal mal uso dos mesmos. Existe hoxe, en efecto, a tendencia cara a unha reivindicación sempre máis ampla dos dereitos individuais -estou tentado de dicir individualistas-, que esconde unha concepción de persoa humana desligada de todo contexto social e antropolóxico, case como unha “mónada” (monás), cada vez máis insensible. […] Se o dereito de cada un non está harmonicamente ordenado ao ben máis grande, termina por concibirse sen limitacións e, consecuentemente, transfórmase en fonte de conflitos e de violencias».⁸⁵

81 Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 190: AAS 105 (2013), 1100.

82 Ibíd., 209: AAS 105 (2013), 1107.

83 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 129: AAS 107 (2015), 899.

84 Mensaxe para o evento “Economy of Francesco” (1 maio 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (17 maio 2019), p. 5.

85 Discurso ao Parlamento europeo, Estrasburgo (25 novembro 2014): AAS 106 (2014), 997; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (28 novembro 2014), p. 3.

PROMOVER O BEN MORAL

112.   Non podemos deixar de dicir que o desexo e a procura do ben dos demais e de toda a humanidade implican tamén procurar unha maduración das persoas e das sociedades nos distintos valores morais que leven a un desenvolvemento humano integral. No Novo Testamento menciónase un froito do Espírito Santo (cf. Ga 5,22), expresado coa palabra grega agazosúne. Indica o apego ao bo, a procura do bo. Máis aínda, é procurar o excelente, o mellor para os demais: a súa maduración, o seu crecemento nunha vida sa, o cultivo dos valores e non só o benestar material. Hai unha expresión latina semellante: bene-volentia, que significa a actitude de querer o ben do outro. É un forte desexo do ben, unha inclinación cara a todo o que sexa bo e excelente, que nos move a encher a vida dos demais de cousas belas, sublimes, edificantes.

113.   Nesta liña, volvo destacar con dor que «xa tivemos moito tempo de degradación moral, burlándonos da ética, da bondade, da fe, da honestidade, e chegou a hora de advertir que esa alegre superficialidade serviunos de pouco. Esa destrución de todo fundamento da vida social termina enfrontándonos uns con outros para preservar os propios intereses».⁸⁶ Volvamos promover o ben, para nós mesmos e para toda a humanidade, e así camiñaremos xuntos cara a un crecemento xenuíno e integral. Cada sociedade necesita asegurar que os valores se transmitan, porque se isto non sucede difúndese o egoísmo, a violencia, a corrupción nas súas diversas formas, a indiferenza e, en definitiva, unha vida pechada a toda transcendencia e clausurada en intereses individuais.

 

O valor da solidariedade

114.   Quero destacar a solidariedade, que «como virtude moral e actitude social, froito da conversión persoal, esixe o compromiso de todos aqueles que teñen responsabilidades educativas e formativas. En primeiro lugar diríxome ás familias, chamadas a unha misión educativa primaria e imprescindible. Elas constitúen o primeiro lugar no que se viven e transmítense os valores do amor e da fraternidade, da convivencia e do compartir, da atención e do coidado do outro. Elas son tamén o ámbito privilexiado para a transmisión da fe desde aqueles primeiros simples xestos de devoción que as nais ensinan aos fillos. Os educadores e os formadores que, na escola ou nos diferentes centros de asociación infantil e xuvenil, teñen a ardua tarefa de educar aos nenos e novos, están chamados a tomar conciencia de que a súa responsabilidade ten que ver coas dimensións morais, espirituais e sociais da persoa. Os valores da liberdade, do respecto recíproco e da solidariedade transmítense desde a máis tenra infancia. […] Quen se dedican ao mundo da cultura e dos medios de comunicación social teñen tamén unha responsabilidade no campo da educación e a formación, especialmente na sociedade contemporánea, na que o acceso aos instrumentos de formación e de comunicación está cada vez máis estendido».⁸⁷

115.   Nestes momentos onde todo parece diluírse e perder consistencia, fainos ben apelar á solidez⁸⁸ que xorde de sabernos responsables da fraxilidade dos demais buscando un destino común. A solidariedade exprésase concretamente no servizo, que pode asumir formas moi diversas de facerse cargo dos demais. O servizo é «en gran parte, coidar a fraxilidade. Servir significa coidar aos fráxiles das nosas familias, da nosa sociedade, do noso pobo». Nesta tarefa cada un é capaz de «deixar de lado as súas procuras, afáns, desexos de omnipotencia ante a mirada concreta dos máis fráxiles. […] O servizo sempre mira o rostro do irmán, toca a súa carne, sente a súa proximidade e até nalgúns casos a “padece” e busca a promoción do irmán. Por iso nunca o servizo é ideolóxico, xa que non se serve a ideas, senón que se serve a persoas».⁸⁹

116.   Os últimos en xeral «practican esa solidariedade tan especial que existe entre os que sofren, entre os pobres, e que a nosa civilización parece esquecer, ou polo menos ten moitas ganas de esquecer. Solidariedade é unha palabra que non cae ben sempre, eu diría que algunhas veces a transformamos nunha mala palabra, non se pode dicir; pero é unha palabra que expresa moito máis que algúns actos de xenerosidade esporádicos. É pensar e actuar en termos de comunidade, de prioridade da vida de todos sobre a apropiación dos bens por parte dalgúns. Tamén é loitar contra as causas estruturais da pobreza, a desigualdade, a falta de traballo, de terra e de vivenda, a negación dos dereitos sociais e laborais. É enfrontar os destrutores efectos do Imperio do diñeiro. […] A solidariedade, entendida no seu sentido máis fondo, é un modo de facer historia e iso é o que fan os movementos populares».⁹⁰

117.   Cando falamos de coidar a casa común que é o planeta, acudimos a ese mínimo de conciencia universal e de preocupación polo coidado mutuo que aínda pode quedar nas persoas. Porque se alguén ten auga dabondo, e con todo a coida pensando na humanidade, é porque logrou unha altura moral que lle permite transcenderse a si mesmo e ao seu grupo de pertenza. Iso é marabillosamente humano! Esta mesma actitude é a que se require para recoñecer os dereitos de todo ser humano, aínda que nacese máis aló das propias fronteiras.

86 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 229: AAS 107 (2015), 937. 

87 Mensaxe para a 49.ª Xornada Mundial da Paz 1 xaneiro 2016 (8 decembro 2015), 6: AAS 108 (2016), 57-58; L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (18-25 decembro 2015), p. 10.

88 A solidez está na raíz etimolóxica da palabra solidariedade. A solidariedade, no significado ético-político que esta asumiu nos últimos dous séculos, dá lugar a unha construción social segura e firme.

89 Homilía durante a Santa Misa, A Habana - Cuba (20 setembro 2015): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (25 setembro 2015), p. 3.

90 Discurso aos participantes no Encontro mundial de Movementos populares (28 outubro 2014): AAS 106 (2014), 851-852.

REPROPOÑER A FUNCIÓN SOCIAL DA PROPIEDADE

118.   O mundo existe para todos, porque todos os seres humanos nacemos nesta terra coa mesma dignidade. As diferenzas de cor, relixión, capacidades, lugar de nacemento, lugar de residencia e tantas outras non poden anteporse ou utilizarse para xustificar os privilexios duns sobre os dereitos de todos. Por conseguinte, como comunidade estamos cominados a garantir que cada persoa viva con dignidade e teña oportunidades adecuadas ao seu desenvolvemento integral.

119.   Nos primeiros séculos da fe cristiá, varios sabios desenvolveron un sentido universal na súa reflexión sobre o destino común dos bens creados.⁹¹ Isto levaba a pensar que se alguén non ten o suficiente para vivir con dignidade débese a que outro llo está quedando. Resúmeo san Xoán Crisóstomo ao dicir que «non compartir cos pobres os propios bens é roubarlles e quitarlles a vida. Non son nosos os bens que temos, senón seus»;⁹² ou tamén en palabras de san Gregorio Magno: «Cando damos aos pobres as cousas indispensables non lles damos as nosas cousas, senón que lles devolvemos o que é seu».⁹³

120.   Volvo facer miñas e a propor a todos unhas palabras de san Xoán Paulo II cuxa contundencia quizais non foi advertida: «Deus deu a terra a todo o xénero humano para que ela sustente a todos os seus habitantes, sen excluír a ninguén nin privilexiar a ningún».⁹⁴ Nesta liña lembro que «a tradición cristiá nunca recoñeceu como absoluto ou intocable o dereito á propiedade privada e subliñou a función social de calquera forma de propiedade privada».⁹⁵ O principio do uso común dos bens creados para todos é o «primeiro principio de todo o ordenamento ético-social»,⁹⁶ é un dereito natural, orixinario e prioritario.⁹⁷ Todos os demais dereitos sobre os bens necesarios para a realización integral das persoas, incluídos o da propiedade privada e calquera outro, «non deben estorbar, antes ao contrario, facilitar a súa realización», como afirmaba san Paulo VI.⁹⁸ O dereito á propiedade privada só pode ser considerado como un dereito natural secundario e derivado do principio do destino universal dos bens creados, e isto ten consecuencias moi concretas que deben reflectirse no funcionamento da sociedade. Pero sucede con frecuencia que os dereitos secundarios sobreponse aos prioritarios e orixinarios, deixándoos sen relevancia práctica.

 

Dereitos sen fronteiras

121.   Entón ninguén pode quedar excluído, non importa onde nacese, e menos por mor dos privilexios que outros posúen porque naceron en lugares con maiores posibilidades. Os límites e as fronteiras dos Estados non poden impedir que isto se cumpra. Así como é inaceptable que alguén teña menos dereitos por ser muller, é igualmente inaceptable que o lugar de nacemento ou de residencia xa de seu determine menores posibilidades de vida digna e de desenvolvemento.

122.   O desenvolvemento non debe orientarse á acumulación crecente duns poucos, senón que ten que asegurar «os dereitos humanos, persoais e sociais, económicos e políticos, incluídos os dereitos das Nacións e dos pobos».⁹⁹ O dereito dalgúns á liberdade de empresa ou de mercado non pode estar por encima dos dereitos dos pobos, nin da dignidade dos pobres, nin tampouco do respecto ao medio ambiente, posto que «quen se apropia algo é só para administralo en ben de todos».¹⁰⁰

123.   É verdade que a actividade dos empresarios «é unha nobre vocación orientada a producir riqueza e a mellorar o mundo para todos».¹⁰¹ Deus promóvenos, espera que desenvolvamos as capacidades que nos deu e encheu o universo de potencialidades. Nos seus designios cada home está chamado a promover o seu propio progreso,¹⁰² e isto inclúe fomentar as capacidades económicas e tecnolóxicas para facer crecer os bens e aumentar a riqueza. Pero en todo caso estas capacidades dos empresarios, que son un don de Deus, terían que orientarse claramente ao desenvolvemento das demais persoas e á superación da miseria, especialmente a través da creación de fontes de traballo diversificadas. Sempre, xunto ao dereito de propiedade privada, está o máis importante e anterior principio da subordinación de toda propiedade privada ao destino universal dos bens da terra e, por tanto, o dereito de todos ao seu uso.¹⁰³

 

Dereitos dos pobos

124.   A convicción do destino común dos bens da terra hoxe require que se aplique tamén aos países, aos seus territorios e ás súas posibilidades. Se o miramos non só desde a lexitimidade da propiedade privada e dos dereitos dos cidadáns dunha determinada nación, senón tamén desde o primeiro principio do destino común dos bens, entón podemos dicir que cada país é así mesmo do estranxeiro, en canto os bens dun territorio non deben ser negados a unha persoa necesitada que proveña doutro lugar. Porque, como ensinaron os Bispos dos Estados Unidos, hai dereitos fundamentais que «preceden a calquera sociedade porque manan da dignidade outorgada a cada persoa en canto creada por Deus».¹⁰⁴

125.   Isto supón ademais outra maneira de entender as relacións e o intercambio entre países. Se toda persoa ten unha dignidade inalienable, se todo ser humano é o meu irmán ou a miña irmá, e se en realidade o mundo é de todos, non importa se alguén naceu aquí ou se vive fóra dos límites do propio país. Tamén a miña nación é corresponsable do seu desenvolvemento, aínda que poida cumprir esta responsabilidade de diversas maneiras: acolléndoo de maneira xenerosa cando o necesite imperiosamente, promovéndoo na súa propia terra, non usufrutuando nin baleirando de recursos naturais a países enteiros propiciando sistemas corruptos que impiden o desenvolvemento digno dos pobos. Isto que vale para as nacións aplícase ás distintas rexións de cada país, entre as que adoita haber graves inequidades. Pero a incapacidade de recoñecer a igual dignidade humana ás veces leva a que as rexións máis desenvolvidas dalgúns países soñen con liberarse do “lastre” das rexións máis pobres para aumentar aínda máis o seu nivel de consumo.

126.   Falamos dunha nova rede nas relacións internacionais, porque non hai modo de resolver os graves problemas do mundo pensando só en formas de axuda mutua entre individuos ou pequenos grupos. Lembremos que «a inequidade non afecta só a individuos, senón a países enteiros, e obriga a pensar nunha ética das relacións internacionais».¹⁰⁵ E a xustiza esixe recoñecer e respectar non só os dereitos individuais, senón tamén os dereitos sociais e os dereitos dos pobos.¹⁰⁶ O que estamos a dicir implica asegurar «o dereito fundamental dos pobos á subsistencia e ao progreso»,¹⁰⁷ que ás veces se ve fortemente dificultado pola presión que orixina a débeda externa. O pago da débeda en moitas ocasións non só non favorece o desenvolvemento, senón que o limita e o condiciona fortemente. Aínda que se mantén o principio de que toda débeda lexitimamente adquirida debe ser saldada, o modo de cumprir este deber que moitos países pobres teñen cos países ricos non debe chegar a comprometer a súa subsistencia e o seu crecemento.

127.   Sen dúbidas, trátase doutra lóxica. Se non se tenta entrar nesa lóxica, as miñas palabras soarán a fantasía. Pero se se acepta o gran principio dos dereitos que brotan do só feito de posuír a inalienable dignidade humana, é posible aceptar o desafío de soñar e pensar noutra humanidade. É posible anhelar un planeta que asegure terra, teito e traballo para todos. Este é o verdadeiro camiño da paz, e non a estratexia carente de sentido e curta de miras de sementar temor e desconfianza ante ameazas externas. Porque a paz real e duradeira só é posible «desde unha ética global de solidariedade e cooperación ao servizo dun futuro plasmado pola interdependencia e a corresponsabilidade entre toda a familia humana».¹⁰⁸

 

91 Cf. S. BASILIO, Homilía 21. Quod rebus mundanis adhaerendum non sit, 3, 5: PG 31, 545-549; Regulae brevius tractatae, 92: PG 31, 1145-1148; S. PEDRO

CRISÓLOGO, Sermo 123: PL 52, 536-540; S. AMBROSIO, De Nabuthe, 27.52: PL 14, 738s; S. AGUSTÍN, In Iohannis Evangelium 6, 25: PL 35, 1436s.

92 De Lazaro Concio 2, 6: PG 48, 992D.

93 Regula pastoralis 3, 21: PL 77, 87.

94 Carta enc. Centesimus annus (1 maio 1991), 31: AAS 83 (1991), 831.

95 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 93: AAS 107 (2015), 884.

96 S. XOÁN PAULO II, Carta enc. Laborem exercens (14 setembro 1981), 19: AAS 73 (1981), 626. 97 Cf. CONSELLO PONTIFICIO XUSTIZA E PAZ, Compendio da doutrina social da Igrexa, 172. 98 Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 22: AAS 59 (1967), 268.

99 S. XOÁN PAULO II, Carta enc. Sollicitudo rei socialis (30 decembro 1987), 33: AAS 80 (1988), 557.

100 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 95: AAS 107 (2015), 885.

101 Ibíd., 129: AAS 107 (2015), 899.

102 Cf. S. PAULO VI, Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 15: AAS 59 (1967), 265; BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 16: AAS 101 (2009), 652. 

103 Cf. Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 93: AAS 107 (2015), 884-885; Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 189-190: AAS 105 (2013), 1099-1100.

104 CONFERENCIA DE BISPOS CATÓLICOS DE ESTADOS UNIDOS, Abramos os nosos corazóns: O incesante chamado ao amor. Carta pastoral contra o racismo (novembro 2018). 

105 Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 51: AAS 107 (2015), 867.

106 Cf. BENEDITO XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 6: AAS 101 (2009), 644.

107 S. XOÁN PAULO II, Carta enc. Centesimus annus (1 maio 1991), 35: AAS 83 (1991), 838.

108 Discurso sobre as armas nucleares, Nagasaki - Xapón (24 novembro 2019): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (29 novembro 2019), p. 11.