LAUDATO SI´: Capítulo 5 - I,II (1º parte)

CAPÍTULO QUINTO

ALGUNHAS LIÑAS DE ORIENTACIÓN E ACCIÓN

163. Tentei analizar a situación actual da humanidade, tanto nas gretas que se observan no planeta que habitamos, como nas causas máis profundamente humanas da degradación ambiental. Aínda que esa contemplación da realidade en si mesma xa nos indica a necesidade dun cambio de rumbo e suxírenos algunhas accións, tentemos agora delinear grandes camiños de diálogo que nos axuden a saír da espiral de autodestrución na que nos estamos mergullando.

I. Diálogo sobre o medio ambiente na política internacional

164. Desde mediados do século pasado, e superando moitas dificultades, se foi afirmando a tendencia a concibir o planeta como patria e a humanidade como pobo que habita unha casa de todos. Un mundo interdependiente non significa unicamente entender que as consecuencias prexudiciais dos estilos de vida, produción e consumo afectan a todos, senón principalmente procurar que as solucións se propoñan desde unha perspectiva global e non só en defensa dos intereses dalgúns países. A interdependencia obríganos a pensar nun só mundo, nun proxecto común. Pero a mesma intelixencia que se utilizou para un enorme desenvolvemento tecnolóxico non logra atopar formas eficientes de xestión internacional en orde a resolver as graves dificultades ambientais e sociais. Para afrontar os problemas de fondo, que non poden ser resoltos por accións de países illados, é indispensable un consenso mundial que leve, por exemplo, a programar unha agricultura sustentable e diversificada, a desenvolver formas renovables e pouco contaminantes de enerxía, a fomentar unha maior eficiencia enerxética, a promover unha xestión máis adecuada dos recursos forestais e mariños, a asegurar a todos o acceso á auga potable.

165. Sabemos que a tecnoloxía baseada en combustibles fósiles moi contaminantes -sobre todo o carbón, pero aínda o petróleo e, en menor medida, o gas- necesita ser substituída progresivamente e sen demora. Mentres non haxa un amplo desenvolvemento de enerxías renovables, que debería estar xa en marcha, é lexítimo optar polo menos malo ou acudir a solucións transitorias. Con todo, na comunidade internacional non se logran acordos suficientes sobre a responsabilidade de quen deben soportar os custos da transición enerxética. Nas últimas décadas, as cuestións ambientais teñen xerado un gran debate público que fixo crecer na sociedade civil espazos de moito compromiso e de entrega xenerosa. A política e a empresa reaccionan con lentitude, lonxe de estar á altura dos desafíos mundiais. Neste sentido pódese dicir que, mentres a humanidade do período post-industrial quizais sexa lembrada como unha das máis irresponsables da historia, é de esperar que a humanidade de comezos do século XXI poida ser lembrada por asumir con xenerosidade as súas graves responsabilidades.

166. O movemento ecolóxico mundial fixo xa un longo percorrido, enriquecido polo esforzo de moitas organizacións da sociedade civil. Non sería posible aquí mencionalas a todas nin percorrer a historia das súas achegas. Pero, grazas a tanta entrega, as cuestións ambientais estiveron cada vez máis presentes na axenda pública e convertéronse nunha invitación constante a pensar a longo prazo. No entanto, os Cumes mundiais sobre o ambiente dos últimos anos non responderon as expectativas porque, por falta de decisión política, non alcanzaron acordos ambientais globais realmente significativos e eficaces.

167. Cabe destacar o Cume da Terra, celebrada en 1992 en Río de Xaneiro. Alí proclamouse que «os seres humanos constitúen o centro das preocupacións relacionadas co desenvolvemento sustentable»[126] . Retomando contidos da Declaración de Estocolmo (1972), consagrou a cooperación internacional para coidar o ecosistema de toda a terra, a obriga por parte de quen contamina de facerse cargo economicamente diso, o deber de avaliar o impacto ambiental de toda obra ou proxecto. Propuxo o obxectivo de estabilizar as concentracións de gases de efecto invernadoiro na atmosfera para reverter o quecemento global. Tamén elaborou unha axenda cun programa de acción e un convenio sobre diversidade biolóxica, declarou principios en materia forestal. Aínda que aquel cume foi verdadeiramente superador e profético para a súa época, os acordos tiveron un baixo nivel de implementación porque non se estableceron adecuados mecanismos de control, de revisión periódica e de sanción dos incumprimentos. Os principios enunciados seguen reclamando camiños eficaces e áxiles de execución práctica.

[126] Declaración de Río sobre o medio ambiente e o desenvolvemento (14 xuño 1992), Principio 1.

168. Como experiencias positivas pódense mencionar, por exemplo, o Convenio de Basilea sobre os refugallos perigosos, cun sistema de notificación, estándares e controis; tamén a Convención vinculante que regula o comercio internacional de especies ameazadas de fauna e flora silvestre, que inclúe misións de verificación do cumprimento efectivo. Grazas á Convención de Viena para a protección da capa de ozono e á súa implementación mediante o Protocolo de Montreal e as súas emendas, o problema do adelgazamento desa capa parece entrar nunha fase de solución.

169. No coidado da diversidade biolóxica e no relacionado coa desertificación, os avances foron moito menos significativos. No relacionado co cambio climático, os avances son lamentablemente moi escasos. A redución de gases de efecto invernadoiro require honestidade, valentía e responsabilidade, sobre todo dos países máis poderosos e máis contaminantes. A Conferencia das Nacións Unidas sobre o desenvolvemento sustentable denominada Rio+20 (Río de Xaneiro 2012) emitiu unha extensa e ineficaz Declaración final. As negociacións internacionais non poden avanzar significativamente polas posicións dos países que privilexian os seus intereses nacionais sobre o ben común global. Os que sufrirán as consecuencias que nós tentamos disimular lembrarán esta falta de conciencia e de responsabilidade. Mentres se elaboraba esta Encíclica, o debate adquiriu unha particular intensidade. Os crentes non podemos deixar de pedirlle a Deus polo avance positivo nas discusións actuais, de maneira que as xeracións futuras non sufran as consecuencias de imprudentes retardos.

170. Algunhas das estratexias de baixa emisión de gases contaminantes buscan a internacionalización dos custos ambientais, co perigo de impor aos países de menores recursos pesados compromisos de redución de emisións comparables aos dos países máis industrializados. A imposición destas medidas prexudica aos países máis necesitados de desenvolvemento. Deste xeito, agrégase unha nova inxustiza envolta na roupaxe do coidado do ambiente. Como sempre, o fío córtase polo máis débil. Dado que os efectos do cambio climático faranse sentir durante moito tempo, aínda cando agora se tomen medidas estritas, algúns países con escasos recursos necesitarán axuda para adaptarse a efectos que xa se están producindo e que afectan as súas economías. Segue sendo certo que hai responsabilidades comúns pero diferenciadas, sinxelamente porque, como dixeron os Bispos de Bolivia, «os países que se beneficiaron por un alto grao de industrialización, á conta dunha enorme emisión de gases invernadoiros, teñen maior responsabilidade en achegar á solución dos problemas que causaron»[127] .

[127] Conferencia Episcopal Boliviana, Carta pastoral sobre medio ambiente e desenvolvemento humanoen Bolivia O universo, don de Deus para a vida (2012), 86.

171. A estratexia de compravenda de « bonos de carbono » pode dar lugar a unha nova forma de especulación, e non servir para reducir a emisión global de gases contaminantes. Este sistema parece ser unha solución rápida e fácil, coa aparencia de certo compromiso co medio ambiente, pero que de ningunha maneira implica un cambio radical á altura das circunstancias. Máis ben pode converterse nun recurso diversivo que permita soster o sobreconsumo dalgúns países e sectores.

172. Os países pobres necesitan ter como prioridade a erradicación da miseria e o desenvolvemento social dos seus habitantes, aínda que deban analizar o nivel escandaloso de consumo dalgúns sectores privilexiados da súa poboación e controlar mellor a corrupción. Tamén é verdade que deben desenvolver formas menos contaminantes de produción de enerxía, pero para iso requiren contar coa axuda dos países que creceron moito á conta da contaminación actual do planeta. O aproveitamento directo da abundante enerxía solar require que se establezan mecanismos e subsidios de modo que os países en desenvolvemento poidan acceder a transferencia de tecnoloxías, asistencia técnica e recursos financeiros, pero sempre prestando atención ás condicións concretas, xa que «non sempre é adecuadamente avaliada a compatibilidade dos sistemas co contexto para o cal foron deseñados»[128] .Os custos serían baixos se llos compara cos riscos do cambio climático. De todos os xeitos, é ante todo unha decisión ética, fundada na solidariedade de todos os pobos.

[128] Consello Pontificio Xustiza e Paz, Enerxía, xustiza e paz, IV, 1, Cidade do Vaticano 2013,57.

173. Urxen acordos internacionais que se cumpran, dada a fraxilidade das instancias locais para intervir de modo eficaz. As relacións entre Estados deben resgardar a soberanía de cada un, pero tamén establecer camiños consensuados para evitar catástrofes locais que terminarían afectando a todos. Fan falta marcos regulatorios globais que impoñan obrigacións e que impidan accións intolerables, como o feito de que países poderosos expulsen a outros países residuos e industrias altamente contaminantes.

174. Mencionemos tamén o sistema de gobernanza dos océanos. Pois, aínda que houbo diversas convencións internacionais e rexionais, a fragmentación e a ausencia de severos mecanismos de regulamentación, control e sanción terminan minando todos os esforzos. O crecente problema dos residuos mariños e a protección das áreas mariñas máis aló das fronteiras nacionais continúa expondo un desafío especial. En definitiva, necesitamos un acordo sobre os réximes de gobernanza para toda a gama dos chamados «bens comúns globais».

175. A mesma lóxica que dificulta tomar decisións drásticas para invertir a tendencia ao quecemento global é a que non permite cumprir co obxectivo de erradicar a pobreza. Necesitamos unha reacción global máis responsable, que implica encarar ao mesmo tempo a redución da contaminación e o desenvolvemento dos países e rexións pobres. O século XXI, mentres mantén un sistema de gobernanza propio de épocas pasadas, é escenario dun enfraquecemento de poder dos Estados nacionais, sobre todo porque a dimensión económico- financeira, de características transnacionales, tende a predominar sobre a política. Neste contexto, vólvese indispensable a maduración de institucións internacionais máis fortes e eficazmente organizadas, con autoridades designadas equitativamente por acordo entre os gobernos nacionais, e dotadas de poder para sancionar. Como afirmaba Benedito XVI na liña xa desenvolvida pola doutrina social da Igrexa, «para gobernar a economía mundial, para sanear as economías afectadas pola crise, para previr o seu empeoramento e maiores desequilibrios consecuentes, para lograr un oportuno desarmamento integral, a seguridade alimenticia e a paz, para garantir a salvaguardia do ambiente e regular os fluxos migratorios, urxe a presenza dunha verdadeira Autoridade política mundial, como foi xa esbozada polo meu Predecesor, [san] Xoán XXIII»[129] . Nesta perspectiva, a diplomacia adquire unha importancia inédita, en orde a promover estratexias internacionais que se anticipen aos problemas máis graves que terminan afectando a todos.

[129] Benedito XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 xuño 2009), 67: AAS 101 (2009), 700.

II. Diálogo cara a novas políticas nacionais e locais

176. Non só hai gañadores e perdedores entre os países, senón tamén dentro dos países pobres, onde deben identificarse diversas responsabilidades. Por iso, as cuestións relacionadas co ambiente e co desenvolvemento económico xa non se poden expor só desde as diferenzas entre os países, senón que requiren prestar atención ás políticas nacionais e locais.

177. Ante a posibilidade dunha utilización irresponsable das capacidades humanas, son funcións impostergables de cada Estado planificar, coordinar, vixiar e sancionar dentro do seu propio territorio. A sociedade, como ordena e custodia o seu devir nun contexto de constantes innovacións tecnolóxicas? Un factor que actúa como moderador executivo é o dereito, que establece as regras para as condutas admitidas á luz do ben común. Os límites que debe impor unha sociedade sa, madura e soberana asócianse con: previsión e precaución, regulacións adecuadas, vixilancia da aplicación das normas, control da corrupción, accións de control operativo sobre os efectos emerxentes non desexados dos procesos produtivos, e intervención oportuna ante riscos incertos ou potenciais. Hai unha crecente xurisprudencia orientada a diminuír os efectos contaminantes dos emprendimientos empresariais. Pero o marco político e institucional non existe só para evitar malas prácticas, senón tamén para alentar as mellores prácticas, para estimular a creatividade que busca novos camiños, para facilitar as iniciativas persoais e colectivas.

178. O drama do inmediatismo político, sostido tamén por poboacións consumistas, provoca a necesidade de producir crecemento a curto prazo. Respondendo a intereses electorais, os gobernos non se expoñen facilmente a irritar á poboación con medidas que poidan afectar o nivel de consumo ou pór en risco investimentos estranxeiros. A miopía da construción de poder detén a integración da axenda ambiental con mirada ampla na axenda pública dos gobernos. Esquécese así que «o tempo é superior ao espazo»[130] ,que sempre somos máis fecundos cando nos preocupamos por xerar procesos máis que por dominar espazos de poder. A grandeza política móstrase cando, en momentos difíciles, se obra por grandes principios e pensando no ben común a longo prazo. Ao poder político cústalle moito asumir este deber nun proxecto de nación.

[130] Exhort. ap. Evangelii gaudium (24 novembro 2013), 222: AAS 105 (2013), 1111.

 

179. Nalgúns lugares, están a desenvolverse cooperativas para a explotación de enerxías renovables que permiten o autoabastecimiento local e mesmo a venda de excedentes. Este sinxelo exemplo indica que, mentres a orde mundial existente se mostra impotente para asumir responsabilidades, a instancia local pode facer unha diferenza. Pois alí se pode xerar unha maior responsabilidade, un forte sentido comunitario, unha especial capacidade de coidado e unha creatividade máis xenerosa, un entrañable amor á propia terra, así como se pensa no que se deixa aos fillos e aos netos. Estes valores teñen un arraigamento moi fondo nas poboacións aboríxenes. Dado que o dereito ás veces móstrase insuficiente debido á corrupción, requírese unha decisión política presionada pola poboación. A sociedade, a través de organismos non gobernamentais e asociacións intermedias, debe obrigar aos gobernos a desenvolver normativas, procedementos e controis máis rigorosos. Se os cidadáns non controlan ao poder político -nacional, rexional e municipal-, tampouco é posible un control dos danos ambientais. Por outra banda, as lexislacións dos municipios poden ser máis eficaces se hai acordos entre poboacións veciñas para soster as mesmas políticas ambientais.

180. Non se pode pensar en receitas uniformes, porque hai problemas e límites específicos de cada país ou rexión. Tamén é verdade que o realismo político pode esixir medidas e tecnoloxías de transición, sempre que estean acompañadas do deseño e a aceptación de compromisos graduais vinculantes. Pero nos ámbitos nacionais e locais sempre hai moito por facer, como promover as formas de aforro de enerxía. Isto implica favorecer formas de produción industrial con máxima eficiencia enerxética e menos cantidade de materia prima, quitando do mercado os produtos que son pouco eficaces desde o punto de vista enerxético ou que son máis contaminantes. Tamén podemos mencionar unha boa xestión do transporte ou formas de construción e de saneamento de edificios que reduzan o seu consumo enerxético e o seu nivel de contaminación. Por outra banda, a acción política local pode orientarse á modificación do consumo, ao desenvolvemento dunha economía de residuos e de reciclaxe, á protección de especies e á programación dunha agricultura diversificada con rotación de cultivos. É posible alentar a mellora agrícola de rexións pobres mediante investimentos en infraestruturas rurais, na organización do mercado local ou nacional, en sistemas de rega, no desenvolvemento de técnicas agrícolas sustentables. Pódense facilitar formas de cooperación ou de organización comunitaria que defendan os intereses dos pequenos produtores e preserven os ecosistemas locais da depredación. É tanto o que si se pode facer!

181. É indispensable a continuidade, porque non se poden modificar as políticas relacionadas co cambio climático e a protección do ambiente cada vez que cambia un goberno. Os resultados requiren moito tempo, e supoñen custos inmediatos con efectos que non poderán ser mostrados dentro do actual período de goberno. Por iso, sen a presión da poboación e das institucións sempre haberá resistencia a intervir, máis aínda cando haxa urxencias que resolver. Que un político asuma estas responsabilidades cos custos que implican, non responde á lóxica eficientista e inmediatista da economía e da política actual, pero se se atreve a facelo, volverá recoñecer a dignidade que Deu lle deu como humano e deixará tras o seu paso por esta historia un testemuño de xenerosa responsabilidade. Hai que conceder un lugar preponderante a unha sa política, capaz de reformar as institucións, coordinalas e dotalas de mellores prácticas, que permitan superar presións e inercias viciosas. Con todo, hai que agregar que os mellores mecanismos terminan sucumbindo cando faltan os grandes fins, os valores, unha comprensión humanista e rica de sentido que outorguen a cada sociedade unha orientación nobre e xenerosa.

CAPÍTULO 5 - YOUTUBE