EVANGELII GAUDIUM - Capítulo 4 (1ª parte)

Capítulo cuarto

A dimensión social da evanxelización

I. As repercusións comunitarias e sociais do kerygma [177-185]

Confesión da fe e compromiso social [178-179]

O Reino que nos reclama [180-181]

O ensino da Igrexa sobre cuestións sociais [182-185]

II.  A inclusión social dos pobres [186-216]

Unidos a Deus escoitamos un clamor [187-192]

Fidelidade ao Evanxeo para non correr en balde [193-196]

O lugar privilexiado dos pobres no pobo de Deus [197-201] 

Economía e distribución do ingreso [202-208]

Coidar a fraxilidade [209-216]

----------------------------------------------

CAPÍTULO CUARTO

A DIMENSIÓN SOCIAL DA EVANXELIZACIÓN

176. Evanxelizar é facer presente no mundo o Reino de Deus. Pero «ningunha definición parcial ou fragmentaria reflicte a realidade rica, complexa e dinámica que comporta a evanxelización, se non é co risco de empobrecerla e mesmo mutilala»[140]. Agora quero compartir as miñas inquietudes acerca da dimensión social da evanxelización precisamente porque, se esta dimensión non está debidamente explicitada, sempre se corre o risco de desfigurar o sentido auténtico e integral que ten a misión evanxelizadora.

I. As repercusións comunitarias e sociais do kerygma

177. O kerygma ten un contido ineludiblemente social: no corazón mesmo do Evanxeo está a vida comunitaria e o compromiso cos outros. O contido do primeiro anuncio ten unha inmediata repercusión moral cuxo centro é a caridade.

Confesión da fe e compromiso social

178. Confesar a un Pai que ama infinitamente a cada ser humano implica descubrir que «con iso lle confire unha dignidade infinita»[141]. Confesar que o Fillo de Deus asumiu a nosa carne humana significa que cada persoa humana foi elevada ao corazón mesmo de Deus. Confesar que Xesús deu o seu sangue por nós impídenos conservar algunha dúbida sobre o amor sen límites que ennoblece a todo ser humano. A súa redención ten un sentido social porque «Deus, en Cristo, non redime soamente a persoa individual, senón tamén as relacións sociais entre os homes»[142]. Confesar que o Espírito Santo actúa en todos implica recoñecer que El procura penetrar toda situación humana e todos os vínculos sociais: «O Espírito Santo posúe unha inventiva infinita, propia dunha mente divina, que prové a desatar os nós dos sucesos humanos, incluso os máis complexos e impenetrables»[143]. A evanxelización procura cooperar tamén con esa acción liberadora do Espírito. O misterio mesmo da Trindade lémbranos que fomos feitos a imaxe desa comuñón divina, polo cal non podemos realizarnos nin salvarnos sós. Desde o corazón do Evanxeo recoñecemos a íntima conexión que existe entre evanxelización e promoción humana, que necesariamente debe expresarse e desenvolverse en toda acción evanxelizadora. A aceptación do primeiro anuncio, que convida a deixarse amar por Deus e a amalo co amor que El mesmo nos comunica, provoca na vida da persoa e nas súas accións unha primeira e fundamental reacción: desexar, buscar e coidar o ben dos demais.

179. Esta inseparable conexión entre a recepción do anuncio salvífico e un efectivo amor fraterno está expresada nalgúns textos das Escrituras que convén considerar e meditar detidamente para extraer deles todas as súas consecuencias. É unha mensaxe a cal frecuentemente nos afacemos, repetímolo case mecanicamente, pero non nos aseguramos de que teña unha real incidencia nas nosas vidas e nas nosas comunidades. Que perigoso e que daniño é este afacerse que nos leva a perder o asombro, a cautivación, o entusiasmo por vivir o Evanxeo da fraternidade e a xustiza! A Palabra de Deus ensina que no irmán está a permanente prolongación da Encarnación para cada un de nós: «Canto fixestes cun destes irmáns meus máis pequenos fixéstelo comigo» (Mt 25,40). O que fagamos cos demais ten unha dimensión transcendente: «Co xuízo que xulguedes, hanvos xulgar a vós» (Mt 7,2); e responde á misericordia divina connosco: «Sede compasivos coma o voso Pai é compasivo. Non xulguedes, e non vos xulgarán; non condenedes, e non vos condenarán; perdoade, e hanvos perdoar. Dade, e darásevos a vós[…] Coa medida que midades hanvos medir a vós» (Lc 6,36-38). O que expresan estes textos é a absoluta prioridade da «saída de si cara ao irmán» como un dos dous mandamentos principais que fundan toda norma moral e como o signo máis claro para discernir sobre o camiño de crecemento espiritual en resposta á doazón absolutamente gratuíta de Deus. Por iso mesmo «o servizo da caridade é tamén unha dimensión constitutiva da misión da Igrexa e expresión irrenunciable da súa propia esencia».[144] Así como a Igrexa é misioneira por natureza, tamén brota ineludiblemente desa natureza a caridade efectiva co próximo, a compaixón que comprende, asiste e promove.

O Reino que nos reclama

180. Lendo as Escrituras queda por demais claro que a proposta do Evanxeo non é só a dunha relación persoal con Deus. A nosa resposta de amor tampouco debería entenderse como unha mera suma de pequenos xestos persoais dirixidos a algúns individuos necesitados, o cal podería constituír unha «caridade á carta», unha serie de accións tendentes só a tranquilizar a propia conciencia. A proposta é o Reino de Deus (cf. Lc 4,43); trátase de amar a Deus que reina no mundo. Na medida en que El logre reinar entre nós, a vida social será ámbito de fraternidade, de xustiza, de paz, de dignidade para todos. Entón, tanto o anuncio como a experiencia cristiá tenden a provocar consecuencias sociais. Buscamos o seu Reino: «Procurade primeiro o Reino de Deus e maila súa xustiza, e todas as cousas hánsevos dar de máis a máis» (Mt 6,33). O proxecto de Xesús é instaurar o Reino do seu Pai; El pide aos seus discípulos: «Proclamade que xa chega o Reino dos Ceos!» (Mt 10,7).

181. O Reino que se anticipa e crece entre nós tócao todo e lémbranos aquel principio de discernimiento que Paulo VI propuña con relación ao verdadeiro desenvolvemento: «Todos os homes e todo o home»[145]. Sabemos que «a evanxelización non sería completa se non tivese en conta a interpelación recíproca que no curso dos tempos se establece entre o Evanxeo e a vida concreta, persoal e social do home»[146]. Trátase do criterio de universalidade, propio da dinámica do Evanxeo, xa que o Pai desexa que todos os homes se salven e o seu plan de salvación consiste en «por medio de Cristo, levar a cabo a unidade do universo, do que hai no ceo e do que hai na terra» (Ef 1,10). O mandato é: «Ide polo mundo enteiro, anunciando a Boa Noticia a toda a creación» (Mc 16,15), porque «a esperanza viva da creación agarda arelante a revelación dos fillos de Deus» (Rm 8,19). Toda a creación quere dicir tamén todos os aspectos da vida humana, de maneira que «a misión do anuncio da Boa Nova de Xesucristo ten unha destinación universal. O seu mandato de caridade abraza todas as dimensións da existencia, todas as persoas, todos os ambientes da convivencia e todos os pobos. Nada do humano pódelle resultar estraño»[147]. A verdadeira esperanza cristiá, que busca o Reino escatolóxico, sempre xera historia.

O ensino da Igrexa sobre cuestións sociais

182. Os ensinos da Igrexa sobre situacións continxentes están suxeitas a maiores ou novos desenvolvementos e poden ser obxecto de discusión, pero non podemos evitar ser concretos -sen pretender entrar en detalles- para que os grandes principios sociais non queden en meras xeneralidades que non interpelan a ninguén. Fai falta sacar as súas consecuencias prácticas para que «poidan incidir eficazmente tamén nas complexas situacións actuais»[148]. Os Pastores, acollendo as achegas das distintas ciencias, teñen dereito a emitir opinións sobre todo aquilo que afecte á vida das persoas, xa que a tarefa evanxelizadora implica e esixe unha promoción integral de cada ser humano. Xa non se pode dicir que a relixión debe recluírse no ámbito privado e que está só para preparar as almas para o ceo. Sabemos que Deus quere a felicidade dos seus fillos tamén nesta terra, aínda que estean chamados á plenitude eterna, porque El creou todas as cousas «para disfrutar con gran abundancia» (1 Tm 6,17), para que todos poidan gozalas. Por iso é polo que a conversión cristiá esixa revisar «especialmente todo o que pertence á orde social e á obtención do ben común»[149].

183. Por conseguinte, ninguén pode esixirnos que releguemos a relixión á intimidade secreta das persoas, sen influencia algunha na vida social e nacional, sen preocuparnos pola saúde das institucións da sociedade civil, sen opinar sobre os acontecementos que afectan os cidadáns. Quen pretendería encerrar nun templo e acalar a mensaxe de san Francisco de Asís e da beata Teresa de Calcuta? Eles non poderían aceptalo. Unha auténtica fe -que nunca é cómoda e individualista- sempre implica un profundo desexo de cambiar o mundo, de transmitir valores, de deixar algo mellor detrás do noso paso pola terra. Amamos este magnífico planeta onde Deus nos puxo, e amamos á humanidade que o habita, con todos os seus dramas e cansazos, cos seus anhelos e esperanzas, cos seus valores e fraxilidades. A terra é a nosa casa común e todos somos irmáns. Aínda que «a orde xusta da sociedade e do Estado é unha tarefa principal da política», a Igrexa «non pode nin debe quedar á marxe na loita pola xustiza»[150]. Todos os cristiáns, tamén os Pastores, están chamados a preocuparse pola construción dun mundo mellor. Diso trátase, porque o pensamento social da Igrexa é ante todo positivo e propositivo, orienta unha acción transformadora, e nese sentido non deixa de ser un signo de esperanza que brota do corazón amante de Xesucristo. Ao mesmo tempo, une «o propio compromiso ao que xa levan a cabo no campo social as demais Igrexas e Comunidades eclesiais, tanto no ámbito da reflexión doctrinal como no ámbito práctico»[151].

184. Non é o momento para desenvolver aquí todas as graves cuestións sociais que afectan o mundo actual, algunhas das cales comentei no capítulo segundo. Este non é un documento social, e para reflexionar acerca deses diversos temas temos un instrumento moi adecuado no Compendio da Doutrina Social da Igrexa, cuxo uso e estudo recomendo vivamente. Ademais, nin o Papa nin a Igrexa teñen o monopolio na interpretación da realidade social ou na proposta de solucións para os problemas contemporáneos. Podo repetir aquí o que lúcidamente indicaba Paulo VI: «Fronte a situacións tan diversas, énos difícil pronunciar unha palabra única, como tamén propor unha solución con valor universal. Non é este o noso propósito nin tampouco a nosa misión. Incumbe ás comunidades cristiás analizar con obxectividade a situación propia do seu país»[152].

185. A continuación procurarei concentrarme en dúas grandes cuestións que me parecen fundamentais neste momento da historia. Desenvolvereinas con bastante amplitude porque considero que determinarán o futuro da humanidade. Trátase, en primeiro lugar, da inclusión social dos pobres e, logo, da paz e o diálogo social.

II. A inclusión social dos pobres

186. Da nosa fe en Cristo feito pobre, e sempre próximo aos pobres e excluídos, brota a preocupación polo desenvolvemento integral dos máis abandonados da sociedade.

Unidos a Deus escoitamos un clamor

187. Cada cristián e cada comunidade están chamados a ser instrumentos de Deus para a liberación e promoción dos pobres, de maneira que poidan integrarse plenamente na sociedade; isto supón que sexamos dóciles e atentos para escoitar o clamor do pobre e socorrelo. Basta percorrer as Escrituras para descubrir como o Pai bo quere escoitar o clamor dos pobres: «Teño visto as miserias do meu pobo en Exipto, oín as súas queixas contra os seus opresores, coñezo os seus sufrimentos. Vou baixar e libralos[…] Agora, anda. Eu mándote» (Ex 3,7-8.10), e móstrase solícito coas súas necesidades: «E clamaron os fillos de Israel ó Señor, e o Señor suscitoulles un salvador» (Xc 3,15). Facer oídos xordos a ese clamor, cando nós somos os instrumentos de Deus para escoitar ao pobre, sitúanos fóra da vontade do Pai e do seu proxecto, porque ese pobre «clamaría ao Señor contra ti e iso sería un pecado para ti» (Dt 15,9). E a falta de solidariedade nas súas necesidades afecta directamente á nosa relación con Deus: «Pois queixaríase co corazón amargurado da dor e a súa Rocha escoitaría o son do seu laio» (Si 4,6). Volve sempre a vella pregunta: «Pois ¿como pode esta-lo amor de Deus naquel que, tendo moitos bens deste mundo e vendo pasar necesidade ó irmán, lle cerra as entrañas?» (1 Xn 3,17). Lembremos tamén con canta contundencia o Apóstolo Santiago retomaba a figura do clamor dos oprimidos: «O xornal que non lles pagastes ós obreiros que vos fixeron a seitura está clamando e o seu berro chega ós oídos do Señor dos Exércitos» (5,4).

188. A Igrexa recoñeceu que a esixencia de escoitar este clamor brota da mesma obra liberadora da graza en cada un de nós, polo cal non se trata dunha misión reservada só a algúns: «A Igrexa, guiada polo Evanxeo da misericordia e polo amor ao home, escoita o clamor pola xustiza e quere responder a el con todas as súas forzas»[153]. Neste marco compréndese o pedido de Xesús aos seus discípulos: «Dádelles vós de comer!» (Mc 6,37), o cal implica tanto a cooperación para resolver as causas estruturais da pobreza e para promover o desenvolvemento integral dos pobres, como os xestos máis simples e cotiáns de solidariedade ante as miserias moi concretas que atopamos. A palabra «solidariedade» está un pouco desgastada e ás veces interprétana mal, pero é moito máis que algúns actos esporádicos de xenerosidade. Supón crear unha nova mentalidade que pense en termos de comunidade, de prioridade da vida de todos sobre a apropiación dos bens por parte dalgúns.

189. A solidariedade é unha reacción espontánea de quen recoñece a función social da propiedade e o destino universal dos bens como realidades anteriores á propiedade privada. A posesión privada dos bens xustifícase para coidalos e acrecentalos de maneira que sirvan mellor ao ben común, polo cal a solidariedade debe vivirse como a decisión de devolverlle ao pobre o que lle corresponde. Estas conviccións e hábitos de solidariedade, cando se fan carne, abren camiño a outras transformacións estruturais e vólvenas posibles. Un cambio nas estruturas sen xerar novas conviccións e actitudes dará lugar a que esas mesmas estruturas tarde ou cedo se volvan corruptas, pesadas e ineficaces.

190. Ás veces trátase de escoitar o clamor de pobos enteiros, dos pobos máis pobres da terra, porque «a paz fúndase non só no respecto dos dereitos do home, senón tamén no dos dereitos dos pobos»[154]. Lamentablemente, aínda os dereitos humanos poden ser utilizados como xustificación dunha defensa exacerbada dos dereitos individuais ou dos dereitos dos pobos máis ricos. Respectando a independencia e a cultura de cada nación, hai que lembrar sempre que o planeta é de toda a humanidade e para toda a humanidade, e que o só feito de nacer nun lugar con menores recursos ou menor desenvolvemento non xustifica que algunhas persoas vivan con menor dignidade. Hai que repetir que «os máis favorecidos deben renunciar a algúns dos seus dereitos para pór con maior liberalidade os seus bens ao servizo dos demais»[155]. Para falar adecuadamente dos nosos dereitos necesitamos ampliar máis a mirada e abrir os oídos ao clamor doutros pobos ou doutras rexións do propio país. Necesitamos crecer nunha solidariedade que «debe permitir a tódolos pobos chegar a ser por si mesmos artífices do seu destino»[156], así como «cada home está chamado a desenvolverse»[157].

191. En cada lugar e circunstancia, os cristiáns, alentados polos seus Pastores, están chamados a escoitar o clamor dos pobres, como tan ben expresaron os Bispos de Brasil: «Desexamos asumir, cada día, as alegrías e esperanzas, as angustias e tristezas do pobo brasileiro, especialmente das poboacións das periferias urbanas e das zonas rurais -sen terra, sen teito, sen pan, sen saúde- lesionadas nos seus dereitos. Vendo as súas miserias, escoitando os seus clamores e coñecendo o seu sufrimento, escandalízanos o feito de saber que existe alimento suficiente para todos e que a fame se debe á mala distribución dos bens e da renda. O problema agrávase coa práctica xeneralizada do desperdicio»[158].

192. Pero queremos máis aínda, o noso soño voa máis alto. Non falamos só de asegurar a todos a comida, ou un «decoroso sustento», senón de que teñan «prosperidade sen exceptuar ben algún»[159]. Isto implica educación, acceso ao coidado da saúde e especialmente traballo, porque no traballo libre, creativo, participativo e solidario, o ser humano expresa e acrecenta a dignidade da súa vida. O salario xusto permite o acceso adecuado aos demais bens que están destinados ao uso común.

Fidelidade ao Evanxeo para non correr en balde

193. O imperativo de escoitar o clamor dos pobres faise carne en nós cando se nos estremecen as entrañas ante a dor allea. Releamos algúns ensinos da Palabra de Deus sobre a misericordia, para que resoen con forza na vida da Igrexa. O Evanxeo proclama: «Ditosos os misericordiosos, porque eles acadarán misericordia» (Mt 5,7). O Apóstolo Santiago ensina que a misericordia cos demais permítenos saír triunfantes no xuízo divino: «Falade e facede as cousas como acae a quen a lei da liberdade vai xulgar, pois terá un xuízo sen misericordia o que non foi misericordioso; a misericordia está por riba do xuízo» (2,12-13). Neste texto, Santiago móstrase como herdeiro en grao sumo rico da espiritualidade xudía do postexilio, que atribuía á misericordia un especial valor salvífico: «redime os teus pecados con esmolas, e as túas iniquidades con misericordia cos pobres; así alongarase a túa prosperidade» (Dn 4,24). Nesta mesma liña, a literatura sapiencial fala da esmola como exercicio concreto da misericordia cos necesitados: «A esmola libra das tebras da morte e limpa de todo pecado e da inxustiza» (Tb 12,9). Máis gráficamente aínda o expresa o Eclesiástico: «Como a auga mata o lume flameante, a esmola encobre os pecados» (3,30). A mesma síntese aparece recollida no Novo Testamento: «Antes que nada, esforzádevos no amor duns ós outros, porque o amor tapa moitos pecados» (1 Pe 4,8). Esta verdade penetrou profundamente a mentalidade dos Pais da Igrexa e exerceu unha resistencia profética contracultural ante o individualismo hedonista pagán. Lembremos só un exemplo: «Así como, en perigo de incendio, correriamos a buscar auga para apagalo […] do mesmo xeito, se da nosa palla xurdise a chama do pecado, e por iso turbámonos, unha vez que se nos ofreza a ocasión dunha obra chea de misericordia, alegrémonos dela coma se fose unha fonte que se nos ofreza na que podamos sufocar o incendio»[160].

194. É unha mensaxe tan clara, tan directo, tan simple e elocuente, que ningunha hermenéutica eclesial ten dereito a relativizarlo. A reflexión da Igrexa sobre estes textos non debería escurecer ou debilitar o seu sentido exhortativo, senón máis ben axudar a asumilos con valentía e fervor. Para que complicar o que é tan simple? Os aparellos conceptuais están para favorecer o contacto coa realidade que pretenden explicar, e non para afastarnos dela. Isto vale sobre todo para as exhortaciones bíblicas que convidan con tanta contundencia ao amor fraterno, ao servizo humilde e xeneroso, á xustiza, á misericordia co pobre. Xesús ensinounos este camiño de recoñecemento do outro coas súas palabras e cos seus xestos. Para que escurecer o que é tan claro? Non nos preocupemos só por non caer en erros doutrinais, senón tamén por ser fieis a este camiño luminoso de vida e de sabedoría. Porque «aos defensores de “a ortodoxia” diríxese ás veces o reproche de pasividade, de indulxencia ou de complicidade culpables respecto de situacións de inxustiza intolerables e aos réximes políticos que as manteñen»[161].

195. Cando san Paulo achegouse aos Apóstolos de Xerusalén para discernir «se estivera correndo ou tiverae corrido ás toas» (Ga 2,2), o criterio crave de autenticidade que lle indicaron foi que non se esquecese dos pobres (cf. Ga 2,10). Este gran criterio, para que as comunidades paulinas non se deixasen devorar polo estilo de vida individualista dos pagáns, ten unha gran actualidade no contexto presente, onde tende a desenvolverse un novo paganismo individualista. A beleza mesma do Evanxeo non sempre pode ser adecuadamente manifestada por nós, pero hai un signo que non debe faltar xamais: a opción polos últimos, por aqueles que a sociedade descarta e refuga.

196. Ás veces somos duros de corazón e de mente, esquecémonos, entretémonos, nos extasiamos coas inmensas posibilidades de consumo e de distracción que ofrece esta sociedade. Así se produce unha especie de alienación que nos afecta a todos, xa que «está alienada unha sociedade que, nas súas formas de organización social, de produción e de consumo, fai máis difícil a realización desta doazón e a formación desa solidariedade interhumana».[162]

O lugar privilexiado dos pobres no Pobo de Deus

197. O corazón de Deus ten un sitio preferente para os pobres, tanto que ata El mesmo «fíxose pobre» (2 Co 8,9). Todo o camiño da nosa redención está signado polos pobres. Esta salvación veu a nós a través do «si» dunha humilde rapariga dun pequeno pobo perdido na periferia dun gran imperio. O Salvador naceu nun pesebre, entre animais, como o facían os fillos dos máis pobres; foi presentado no Templo xunto con dous pichones, a ofrenda de quen non podían permitirse pagar un cordeiro (cf. Lc2,24; Lv 5,7); creceu nun fogar de sinxelos traballadores e traballou coas súas mans para gañarse o pan. Cando comezou a anunciar o Reino, seguíano multitudes de desposuídos, e así manifestou o que El mesmo dixo: «O Espírito do Señor está sobre min porque El foi quen me unxiu para proclamárlle-la Boa Nova ós pobres» (Lc 4,18). Aos que estaban cargados de dor, angustiados de pobreza, aseguroulles que Deus tíñaos no centro do seu corazón: «Ditosos vós os pobres, porque voso é o Reino de Deus!» (Lc 6,20); con eles identificouse: «Tiven fame e déstesme para comer», e ensinou que a misericordia cara a eles é a chave do ceo (cf. Mt 25,35s).

198. Para a Igrexa a opción polos pobres é unha categoría teolóxica antes que cultural, sociolóxica, política ou filosófica. Deus outórgalles «a súa primeira misericordia»[163]. Esta preferencia divina ten consecuencias na vida de fe de todos os cristiáns, chamados a ter «a mesma actitude de Cristo Xesús» (Flp 2,5). Inspirada nela, a Igrexa fixo unha opción polos pobres entendida como unha «forma especial de primacía no exercicio da caridade cristiá, da cal dá testemuño toda a tradición da Igrexa»[164]. Esta opción -ensinaba Benedito XVI- «está implícita na fe cristolóxica naquel Deus que se fixo pobre por nós, para enriquecernos coa súa pobreza»[165]. Por iso quero unha Igrexa pobre para os pobres. Eles teñen moito que ensinarnos. Ademais de participar do sensus fidei, nas súas propias dores coñecen ao Cristo sufriente. É necesario que todos nos deixemos evanxelizar por eles. A nova evanxelización é unha invitación a recoñecer a forza salvífica das súas vidas e a polos no centro do camiño da Igrexa. Estamos chamados a descubrir a Cristo neles, a prestarlles a nosa voz nas súas causas, pero tamén a ser os seus amigos, a escoitalos, a interpretalos e a recoller a misteriosa sabedoría que Deus quere comunicarnos a través deles.

199. O noso compromiso non consiste exclusivamente en accións ou en programas de promoción e asistencia; o que o Espírito mobiliza non é un desborde activista, senón ante todo unha atención posta no outro «considerándoo como uno consigo»[166]. Esta atención amante é o inicio dunha verdadeira preocupación pola súa persoa, a partir da cal desexo buscar efectivamente a súa ben. Isto implica valorar ao pobre na súa bondade propia, coa súa forma de ser, coa súa cultura, co seu modo de vivir a fe. O verdadeiro amor sempre é contemplativo, permítenos servir ao outro non por necesidade ou por vaidade, senón porque el é belo, máis aló da súa aparencia: «Do amor polo cal a un lle é grata a outra persoa depende que lle dea algo gratis»[167]. O pobre, cando é amado, «é estimado como de alto valor»[168], e isto diferencia a auténtica opción polos pobres de calquera ideoloxía, de calquera intento de utilizar aos pobres ao servizo de intereses persoais ou políticos. Só desde esta proximidade real e cordial podemos acompañalos adecuadamente no seu camiño de liberación. Unicamente isto fará posible que «os pobres, en cada comunidade cristiá, sentan como na súa casa. Non sería este estilo a máis grande e eficaz presentación da Boa Nova do Reino?»[169]. Sen a opción preferente polos máis pobres, «o anuncio do Evanxeo, aínda sendo a primeira caridade, corre o risco de ser incomprendido ou de afogarse no mar de palabras ao que a actual sociedade da comunicación sométenos cada día»[170].

200. Posto que esta Exhortación diríxese aos membros da Igrexa católica quero expresar con dor que a peor discriminación que sofren os pobres é a falta de atención espiritual. A inmensa maioría dos pobres ten unha especial apertura á fe; necesitan a Deus e non podemos deixar de ofrecerlles a súa amizade, a súa bendición, a súa Palabra, a celebración dos Sacramentos e a proposta dun camiño de crecemento e de maduración na fe. A opción preferente polos pobres debe traducirse principalmente nunha atención relixiosa privilexiada e prioritaria.

201. Ninguén debería dicir que se mantén lonxe dos pobres porque as súas opcións de vida implican prestar máis atención a outros asuntos. Esta é unha escusa frecuente en ambientes académicos, empresariais ou profesionais, e mesmo eclesiais. Aínda que pode dicirse en xeral que a vocación e a misión propia dos fieis laicos é a transformación das distintas realidades terreas para que toda actividade humana sexa transformada polo Evanxeo[171], ninguén pode sentirse exceptuado da preocupación polos pobres e pola xustiza social: «A conversión espiritual, a intensidade do amor a Deus e ao próximo, o celo pola xustiza e a paz, o sentido evanxélico dos pobres e da pobreza, son requiridos a todos»[172]. Temo que tamén estas palabras só sexan obxecto dalgúns comentarios sen unha verdadeira incidencia práctica. No entanto, confío na apertura e as boas disposicións dos cristiáns, e pídovos que busquedes comunitariamente novos camiños para acoller esta renovada proposta.

Economía e distribución do ingreso

202. A necesidade de resolver as causas estruturais da pobreza non pode esperar, non só por unha esixencia pragmática de obter resultados e de ordenar a sociedade, senón para sanarla dunha enfermidade que a volve fráxil e indigna e que só poderá levala a novas crises. Os plans asistenciais, que atenden certas urxencias, só deberían pensarse como respostas pasaxeiras. Mentres non se resolvan radicalmente os problemas dos pobres, renunciando á autonomía absoluta dos mercados e da especulación financeira e atacando as causas estruturais da inequidade[173], non se resolverán os problemas do mundo e en definitiva ningún problema. A inequidade é raíz dos males sociais.

203. A dignidade de cada persoa humana e o ben común son cuestións que deberían estruturar toda política económica, pero ás veces parecen só apéndices agregados desde fóra para completar un discurso político sen perspectivas nin programas de verdadeiro desenvolvemento integral. Cantas palabras se volveron molestas para este sistema! Molesta que se fale de ética, molesta que se fale de solidariedade mundial, molesta que se fale de distribución dos bens, molesta que se fale de preservar as fontes de traballo, molesta que se fale da dignidade dos débiles, molesta que se fale dun Deus que esixe un compromiso pola xustiza. Outras veces sucede que estas palabras se volven obxecto dun manoseo oportunista que a deshonra. A cómoda indiferenza ante estas cuestións baleira nosa vida e as nosas palabras de todo significado. A vocación dun empresario é unha nobre tarefa, sempre que se deixe interpelar por un sentido máis amplo da vida; isto permítelle servir verdadeiramente ao ben común, co seu esforzo por multiplicar e volver máis accesibles para todos os bens deste mundo.

204. Xa non podemos confiar nas forzas cegas e na man invisible do mercado. O crecemento en equidade esixe algo máis que o crecemento económico, aínda que o supón, require decisións, programas, mecanismos e procesos especificamente orientados a unha mellor distribución do ingreso, a unha creación de fontes de traballo, a unha promoción integral dos pobres que supere o mero asistencialismo. Estou lonxe de propor un populismo irresponsable, pero a economía xa non pode recorrer a remedios que son un novo veleno, como cando se pretende aumentar a rendibilidade reducindo o mercado laboral e creando así novos excluídos.

205. Pido a Deus que creza o número de políticos capaces de entrar nun auténtico diálogo que se oriente eficazmente a sanar as raíces profundas e non a aparencia dos males do noso mundo! A política, tan denigrada, é unha altísima vocación, é unha das formas máis preciosas da caridade, porque busca o ben común[174]. Temos que convencernos de que a caridade «non é só o principio de micro-relacións, como nas amizades, a familia, o pequeno grupo, senón tamén de macro-relacións, como as relacións sociais, económicas e políticas»[175]. Rogo ao Señor que nos regale máis políticos a quen lles doa de verdade a sociedade, o pobo, a vida dos pobres! É imperioso que os gobernantes e os poderes financeiros levanten a mirada e amplíen as súas perspectivas, que procuren que haxa traballo digno, educación e coidado da saúde para todos os cidadáns. E por que non acudir a Deus para que inspire os seus plans? Estou convencido de que a partir dunha apertura á transcendencia podería formarse unha nova mentalidade política e económica que axudaría a superar a dicotomía absoluta entre a economía e o ben común social.

206. A economía, como a mesma palabra indica, debería ser a arte de alcanzar unha adecuada administración da casa común, que é o mundo enteiro. Todo acto económico de envergadura realizado nunha parte do planeta repercute no todo; por iso ningún goberno pode actuar á marxe dunha responsabilidade común. De feito, cada vez vólvese máis difícil atopar solucións locais para as enormes contradicións globais, polo cal a política local satúrase de problemas a resolver. Se realmente queremos alcanzar unha sa economía mundial, fai falta nestes momentos da historia un modo máis eficiente de interacción que, deixando a salvo a soberanía das nacións, asegure o benestar económico de todos os países e non só duns poucos.

207. Calquera comunidade da Igrexa, na medida en que pretenda subsistir tranquila sen ocuparse creativamente e cooperar con eficiencia para que os pobres vivan con dignidade e para incluír a todos, tamén correrá o risco da disolución, aínda que fale de temas sociais ou critique aos gobernos. Facilmente terminará sumida na mundanidade espiritual, disimulada con prácticas relixiosas, con reunións infecundas ou con discursos baleiros.

208. Se alguén sente ofendido polas miñas palabras, dígolle que as expreso con afecto e coa mellor das intencións, lonxe de calquera interese persoal ou ideoloxía política. A miña palabra non é a dun inimigo nin a dun opositor. Só me interesa procurar que aqueles que están escravizados por unha mentalidade individualista, indiferente e egoísta, poidan liberarse desas cadeas indignas e alcancen un estilo de vida e de pensamento máis humano, máis nobre, máis fecundo, que dignifique o seu paso por esta terra.

Coidar a fraxilidade

209. Xesús, o evanxelizador por excelencia e o Evanxeo en persoa, identifícase especialmente cos máis pequenos (cf. Mt 25,40). Isto lémbranos que todos os cristiáns estamos chamados a coidar aos máis fráxiles da terra. Pero no vixente modelo «exitista» e «privatista» non parece ter sentido investir para que os lentos, débiles ou menos dotados poidan abrirse camiño na vida.

210. É indispensable prestar atención para estar preto de novas formas de pobreza e fraxilidade onde estamos chamados a recoñecer a Cristo sufriente, aínda que iso aparentemente non nos achegue beneficios tanxibles e inmediatos: os sen teito, os toxicodependientes, os refuxiados, os pobos indíxenas, os anciáns cada vez máis sós e abandonados, etc. Os migrantes exponme un desafío particular por ser Pastor dunha Igrexa sen fronteiras que se sente nai de todos. Por iso, exhorto aos países a unha xenerosa apertura, que en lugar de temer a destrución da identidade local sexa capaz de crear novas sínteses culturais. Que fermosas son as cidades que superan a desconfianza enfermiza e integran aos diferentes, e que fan desa integración un novo factor de desenvolvemento! Que lindas son as cidades que, aínda no seu deseño arquitectónico, están cheas de espazos que conectan, relacionan, favorecen o recoñecemento do outro!

211. Sempre me angustiou a situación dos que son obxecto das diversas formas de trata de persoas. Quixese que se escoitase o berro de Deus preguntándonos a todos: «Onde está o teu irmán?» (Xén 4,9). Onde está o teu irmán escravo? Onde está ese que estás a matar cada día no taller clandestino, na rede de prostitución, nos nenos que utilizas para mendicidade, naquel que ten que traballar ás agachadas porque non foi formalizado? Non nos fagamos os distraídos. Hai moito de complicidade. A pregunta é para todos! Nas nosas cidades está instalado este crime mafioso e aberrante, e moitos teñen as mans preñadas de sangue debido á complicidade cómoda e muda.

212. Dobremente pobres son as mulleres que sofren situacións de exclusión, malos tratos e violencia, porque frecuentemente atópanse con menores posibilidades de defender os seus dereitos. Con todo, tamén entre elas atopamos constantemente os máis admirables xestos de heroísmo cotián na defensa e o coidado da fraxilidade das súas familias.

213. Entre eses débiles, que a Igrexa quere coidar con predilección, están tamén os nenos por nacer, que son os máis indefensos e inocentes de todos, a quen hoxe se lles quere negar a súa dignidade humana en orde a facer con eles o que se queira, quitándolles a vida e promovendo lexislacións para que ninguén poida impedilo. Frecuentemente, para ridiculizar alegremente a defensa que a Igrexa fai das súas vidas, procúrase presentar a súa postura como algo ideolóxico, oscurantista e conservador. Con todo, esta defensa da vida por nacer está intimamente ligada á defensa de calquera dereito humano. Supón a convicción de que un ser humano é sempre sacro e inviolable, en calquera situación e en cada etapa do seu desenvolvemento. É un fin en si mesmo e nunca un medio para resolver outras dificultades. Se esta convicción cae, non quedan fundamentos sólidos e permanentes para defender os dereitos humanos, que sempre estarían sometidos a conveniencias circunstanciais dos poderosos de quenda. A soa razón é suficiente para recoñecer o valor inviolable de calquera vida humana, pero se ademais mirámola desde a fe, «toda violación da dignidade persoal do ser humano grita vinganza diante de Deus e configúrase como ofensa ao Creador do home»[176].

214. Precisamente porque é unha cuestión que fai á coherencia interna da nosa mensaxe sobre o valor da persoa humana, non debe esperarse que a Igrexa cambie a súa postura sobre esta cuestión. Quero ser completamente honesto respecto diso. Este non é un asunto suxeito a supostas reformas ou «modernizacións». Non é progresista pretender resolver os problemas eliminando unha vida humana. Pero tamén é verdade que fixemos pouco para acompañar adecuadamente ás mulleres que se atopan en situacións moi duras, onde o aborto se lles presenta como unha rápida solución ás súas profundas angustias, particularmente cando a vida que crece nelas xurdiu como produto dunha violación ou nun contexto de extrema pobreza. Quen pode deixar de comprender esas situacións de tanto dor?

215. Hai outros seres fráxiles e indefensos, que moitas veces quedan a mercede dos intereses económicos ou dun uso indiscriminado. Refírome ao conxunto da creación. Os seres humanos non somos meros beneficiarios, senón custodios das demais criaturas. Pola nosa realidade corpórea, Deus uniunos tan estreitamente ao mundo que nos rodea, que a desertificación do chan é como unha enfermidade para cada un, e podemos lamentar a extinción dunha especie coma se fose unha mutilación. Non deixemos que ao noso paso queden signos de destrución e de morte que afecten a nosa vida e a das futuras xeracións[177]. Neste sentido, fago propio o belo e profético queixume que hai varios anos expresaron os Bispos de Filipinas: «Unha incrible variedade de insectos vivían no bosque e estaban ocupados con todo tipo de tarefas […] Os paxaros voaban polo aire, as súas plumas brillantes e os seus diferentes cantos engadían cor e melodía ao verde dos bosques [...] Deus quixo esta terra para nós, as súas criaturas especiais, pero non para que puidésemos destruíla e convertela nun páramo [...] Despois dunha soa noite de chuvia, mira cara aos ríos de marrón chocolate da túa localidade, e lembra que levan o sangue vivo da terra cara ao mar [...] Como van poder nadar os peixes en sumidoiros como o río Pasig e tantos outros ríos que contaminamos? Quen converteu o marabilloso mundo mariño en cemiterios subacuáticos desposuídos de vida e de cor?»[178].

216. Pequenos pero fortes no amor de Deus, como san Francisco de Asís, todos os cristiáns estamos chamados a coidar a fraxilidade do pobo e do mundo en que vivimos.

------------------------------------------

[140] Paulo VI, Exhort. ap. Evangelii nuntiandi (8 decembro 1975), 17: AAS 68 (1976), 17.

[141] XoánPaulo II, Mensaxe aos discapacitados, Ángelus (16 novembro1980): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (23 novembro 1980), 9.

[142] Pontificio Consejo «Xustiza e Paz», Compendio da Doctrina Social da Igrexa, 52.

[143] XoánPaulo II, Catequese (24 abril 1991): L’Osservatore Romano, ed. semanal en lingua española (26 abril 1991), 3.

[144] Benedicto XVI, Motu proprio Intima Ecclesiae natura (11 novembro 2012): AAS 104 (2012), 996.

[145] Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 14: AAS 59 (1967), 264.

[146] Paulo VI, Exhort. ap. Evangelii nuntiandi (8 diciembre 1975), 29: AAS 68 (1976), 25.

[147] V Conferencia General do Episcopado Latinoamericano e do Caribe, Documento de Aparecida (29 junio 2007), 380.

[148] Pontificio Consello «Xustiza e Paz», Compendio da Doctrina Social da Igrexa, 9.

[149] XoánPaulo II, Exhort. ap. postsinodal Ecclesia in America (22 xaneiro 1999), 27: AAS 91 (1999), 762.

[150] Benedicto XVI, Carta enc. Deus caritas est (25 decembro 2005), 28: AAS 98 (2006), 239-240.

[151] Pontificio Consello «Xustiza e Paz», Compendio da Doctrina Social da Igrexa, 12.

[152] Carta ap. Octogesima adveniens (14 maio 1971), 4: AAS 63 (1971), 403.

[153] Congregación para a Doctrina da Fe, Instrucción Libertatis nuntius (6 agosto 1984), XI, 1: AAS 76 (1984), 903.

[154] Pontificio Consello «Xustiza e Paz», Compendio da Doctrina Social da Igrexa, 157.

[155] Paulo VI, Carta ap. Octogesima adveniens (14 maio 1971), 23: AAS 63 (1971), 418.

 [156] Paulo VI, Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 65: AAS 59 (1967), 289.

[157] Ibíd., 15: AAS 59 (1967), 265.

[158] Conferência Nacional dos Bispos do Brasil, Documento Exigências evangélicas e éticas de superação da miséria e da fome (abril 2002), Introducción, 2.

[159] Xoán XXIII, Carta enc. Mater et Magistra (15 maio 1961), 3: AAS 53 (1961), 402.

[160] San Agustín, De Catechizandis Rudibus, I, XIV, 22: PL 40, 327.

[161] Congregación para a Doctrina da Fe, Instrucción Libertatis nuntius (6 agosto 1984), XI, 18: AAS 76 (1984), 907-908.

[162] XoánPaulo II, Carta enc. Centesimus annus (1 maio 1991), 41: AAS 83 (1991), 844-845.

[163] XoánPaulo II, Homilía durante a Misa para a evanxelización dos pueblos en Santo Domingo (11 outubro 1984), 5: AAS 77 (1985), 358.

[164] XoánPaulo II, Carta enc. Sollicitudo rei socialis (30 diciembre 1987), 42: AAS 80 (1988), 572.

[165] Discurso na Sesión inaugural da V Conferencia xeral do Episcopado Latinoamericano e do Caribe (13 maio 2007), 3: AAS 99 (2007), 450.

[166] Santo Tomé de Aquino, Summa Theologiae II-II, q. 27, art. 2.

[167] Ibíd., I-II, q. 110, art. 1.

[168] Ibíd., I-II, q. 26, art. 3

[169] XoánPaulo II, Carta ap. Novo millennio ineunte (6 xaneiro 2001), 50: AAS 93 (2001), 303.

[170] Ibíd.

[171] Cf. Propositio 45.

[172] Congregación para a Doctrina da Fe, Instrucción Libertatis nuntius (6 agosto 1984), XI, 18: AAS 76 (1984), 908.

[173] Isto implica «eliminar as causas estructurais das disfuncións da economía mundial»: Benedicto XVI, Discurso ao Corpo Diplomático (8 enero 2007): AAS 99 (2007), 73.

[174] Cf. Commission sociale des évêques de France, Declaración Réhabiliter la politique (17 febrero 1999); Pío XI, Mensaje, 18 decembro 1927.

[175] Benedicto XVI, Carta enc. Caritas in veritate (29 junio 2009), 2: AAS 101 (2009), 642.

[176] XoánPaulo II, Exhort. ap. postsinodal Christifideles laici (30 diciembre 1988), 37: AAS 81 (1989), 461.

[177] Cf. Propositio 56.

[178] Catholic Bishops’ Conference of the Philippines, Carta pastoral What is Happening to our Beautiful Land? (29 enero 1988).