Discurso completo do Papa Francisco aos líderes da Unión Europea
24 de marzo de 2017
Doulles as grazas pola súa presenza aquí esta tarde, na véspera do 60 aniversario da firma dos Tratados constitutivos da Comunidade Económica Europea e a Comunidade Europea da Enerxía Atómica. Quero manifestarlles o afecto da Santa Sé cara aos seus respectivos países e ao conxunto de Europa, e a cuxos destinos, por disposición da Providencia, sente estar inseparablemente unida. Dirixo un especial agradecemento ao Honorable Paolo Gentiloni, Presidente do Consello de Ministros da República Italiana, polas deferentes palabras que pronunciou en nome de todos e polo traballo que Italia realizou para organizar este encontro; así como ao Honorable Antonio Tajani, Presidente do Parlamento Europeo, que deu voz ás esperanzas dos pobos da Unión neste aniversario.
Volver a Roma sesenta anos máis tarde non pode ser só unha viaxe ao pasado, senón máis ben o desexo de redescubrir a memoria viva dese evento para comprender a súa importancia no presente. É necesario coñecer ben os desafíos de entón para facer fronte aos de hoxe e aos do futuro. Coas súas narracións, cheas de evocaciones, a Biblia ofrécenos un método pedagóxico fundamental: a época en que vivimos non se pode entender sen o pasado, o cal non hai que consideralo como un conxunto de sucesos afastados, senón como a savia vital que irriga o presente. Sen esa conciencia a realidade perde a súa unidade, a historia o seu fío lóxico e a humanidade perde o sentido dos seus actos e a dirección do seu futuro.
O 25 de marzo de 1957 foi un día cargado de expectación e esperanzas, entusiasmos e emocións, e só un acontecemento excepcional, polo seu alcance e as súas consecuencias históricas, puido facer que fose unha data única na historia. O recordo dese día está unido ás esperanzas actuais e ás expectativas dos pobos europeos que piden discernir o presente para continuar con renovado vigor e confianza o camiño comezado.
Eran moi conscientes diso os Pais fundadores e os líderes que, pondo a súa firma nos dous Tratados, deron vida a aquela realidade política, económica, cultural, pero sobre todo humana, que hoxe chamamos a Unión Europea. Doutra banda, como dixo o Ministro de Asuntos Exteriores belga Spaak, tratábase, «é certo, do benestar material dos nosos pobos, da expansión das nosas economías, do progreso social, de posibilidades comerciais e industriais totalmente novas, pero sobre todo (...) [de] unha concepción da vida a medida do home, fraterna e xusta».[1]
Despois dos anos escuros e sanguentos da Segunda Guerra Mundial, os líderes da época tiveron fe nas posibilidades dun futuro mellor, «non pecaron de falta de audacia e non actuaron demasiado tarde. O recordo das desgrazas do pasado e das súas propias culpas parece que lles inspirou e deulles o valor para esquecer vellos enfrontamentos e pensar e actuar dunha maneira totalmente nova para lograr a máis importante transformación [...] de Europa».[2]
Os Pais fundadores lémbrannos que Europa non é un conxunto de normas que cumprir, ou un manual de protocolos e procedementos que seguir. É unha vida, unha maneira de concibir ao home a partir da súa dignidade transcendente e inalienable e non só como un conxunto de dereitos que hai que defender ou de pretensións que reclamar. A orixe da idea de Europa é «a figura e a responsabilidade da persoa humana coa súa fermento de fraternidade evanxélica, [...] co seu desexo de verdade e de xustiza que se ten aquilatado a través dunha experiencia milenaria».[3] Roma, coa súa vocación de universalidade,[4] é o símbolo desa experiencia e por iso foi elixida como o lugar da firma dos Tratados, porque aquí -lembrou o Ministro holandés de Asuntos Exteriores Luns- «sentaron as bases políticas, xurídicas e sociais da nosa civilización».[5]
Se estaba claro desde o principio que o corazón palpitante do proxecto político europeo só podía ser o home, tamén era evidente o perigo de que os Tratados quedasen en letra morta. Había que enchelos de espírito que lles dese vida. E o primeiro elemento da vitalidade europea é a solidariedade. «A Comunidade Económica Europea -declarou o Primeiro Ministro de Luxemburgo Bech- só vivirá e terá éxito se, durante a súa existencia, manterase fiel ao espírito de solidariedade europea que a creou e se a vontade común da Europa en xestación é máis forte que as vontades nacionais».[6] Ese espírito é especialmente necesario agora, para facer fronte ás forzas centrífugas, así como á tentación de reducir os ideais fundacionais da Unión ás esixencias produtivas, económicas e financeiras.
Da solidariedade nace a capacidade de abrirse aos demais. «Os nosos plans non son de tipo egoísta»,[7] dixo o Chanceler alemán Adenauer. «Sen dúbida, os países que se van a unir (...) non teñen intención de illarse do resto do mundo e erixir ás súas ao redor barreiras infranqueables»,[8] fíxose eco o Ministro de Asuntos Exteriores francés Pineau. Nun mundo que coñecía ben o drama dos muros e das divisións, tíñase moi clara a importancia de traballar por unha Europa unida e aberta, e de esforzarse todos xuntos por eliminar esa barreira artificial que, desde o Mar Báltico ata o Adriático, dividía o Continente. Canto se loitou para derrubar ese muro! Con todo, hoxe perdeuse a memoria dese esforzo. Perdeuse tamén a conciencia do drama das familias separadas, da pobreza e a miseria que provocou aquela división. Alí onde desde xeracións se aspiraba a ver caer os signos dunha inimizade forzada, agora se discute sobre como deixar fóra os «perigos» do noso tempo: comezando pola longa columna de mulleres, homes e nenos que foxen da guerra e a pobreza, que só piden ter a posibilidade dun futuro para eles e os seus seres queridos.
No baleiro de memoria que caracteriza aos nosos días, a miúdo esquécese tamén outra gran conquista froito da solidariedade sancionada o 25 de marzo de 1957: o tempo de paz máis longo dos últimos séculos. «Pobos que ao longo dos anos atopáronse con frecuencia en frontes opostas, combatendo uns contra outros, (...) agora, con todo, están unidos pola riqueza das súas peculiaridades nacionais».[9] A paz constrúese sempre coa achega libre e consciente de cada un. Con todo, «para moitos a paz é dalgunha maneira un ben que se dá por descontado»[10] e así non é difícil que se acabe por considerala superflua. Pola contra, a paz é un ben valioso e esencial, xa que sen ela non é posible construír un futuro para ninguén, e termínese por «vivir ao día».
A unidade de Europa é froito, en efecto, dun proxecto claro, ben definido, debidamente ponderado, aínda que ao principio aínda moi incipiente. Todo bo proxecto mira cara ao futuro e o futuro son os mozos, chamados a facer realidade as promesas do mañá.[11] Os Pais fundadores, por tanto, tiñan clara a conciencia de formar parte dunha empresa colectiva, que non só traspasaba as fronteiras dos Estados, senón tamén as do tempo, a fin de unir ás xeracións entre si, todas igualmente partícipes na construción da casa común.
Distinguidos invitados:
Aos Pais de Europa dediquei esta primeira parte da miña intervención, para que nos deixemos interpelar polas súas palabras, pola actualidade do seu pensamento, polo apaixonado compromiso en favor do ben común que os caracterizou, pola convicción de formar parte dunha obra máis grande que as súas propias persoas e pola amplitude do ideal que os animaba. O seu denominador común era o espírito de servizo, unido á paixón política, e á conciencia de que «na orixe da civilización europea atópase o cristianismo»,[12] sen o cal os valores occidentais da dignidade, liberdade e xustiza resultan incomprensibles. «E aínda nos nosos días -afirmaba san Xoán Paulo II- a alma de Europa permanece unida porque, ademais da súa orixe común, ten idéntico- valores cristiáns e humanos, como son os da dignidade da persoa humana, do profundo sentimento de xustiza e liberdade, de laboriosidade, de espírito de iniciativa, de amor á familia, de respecto á vida, de tolerancia e de desexo de cooperación e de paz, que son notas que a caracterizan».[13] No noso mundo multicultural tales valores seguirán tendo plena cidadanía se saben manter o seu nexo vital coa raíz que os procreou. Na fecundidade de tal nexo está a posibilidade de edificar sociedades autenticamente laicas, sen contraposicións ideolóxicas, nas que atopan igualmente o seu lugar o oriúndo, o autóctono, o crente e o non crente. No últimos sesenta anos o mundo cambiou moito. Se os Pais fundadores, que sobreviviran a un conflito devastador, estaban animados pola esperanza dun futuro mellor e cunha vontade firme perseguíano, para evitar que xurdisen novos conflitos, a nosa época está máis dominada polo concepto de crise. Está a crise económica, que marcou o último decenio, a crise da familia e dos modelos sociais consolidados, está a difundida «crise das institucións» e a crise dos emigrantes: tantas crises, que esconden o medo e a profunda desorientación do home contemporáneo, que esixen unha nova hermenéutica para o futuro. A pesar de todo, o termo «crise» non ten en por si unha connotación negativa. Non se refire soamente a un mal momento que hai que superar. A palabra crise ten a súa orixe no verbo grego crino (κρνω), que significa investigar, valorar, xulgar. Por isto, o noso tempo é un tempo de discernimiento, que nos convida a valorar o esencial e a construír sobre iso; é, por tanto, un tempo de desafíos e de oportunidades.
Entón, cal é a hermenéutica, a clave interpretativa coa que podemos ler as dificultades do momento presente e atopar respostas para o futuro? Evocar as ideas dos Pais sería en efecto estéril se non servise para indicarnos un camiño, se non se convertese en estímulo para o futuro e en fonte de esperanza. Cada organismo que perde o sentido do seu camiño, que perde este mirar cara adiante, sofre primeiro unha involución e ao final corre o risco de morrer. Cal é a herdanza dos Pais fundadores? Que prospectivas indícannos para afrontar os desafíos que nos agardan? Que esperanza para a Europa de hoxe e de mañá?
A resposta atopámola precisamente nos alicerces sobre os que eles quixeron edificar a Comunidade Económica Europea e que xa mencionei: a centralidade do home, unha solidariedade eficaz, a apertura ao mundo, a procura da paz e o desenvolvemento, a apertura ao futuro. A quen goberna correspóndelle discernir os camiños da esperanza, identificar os procesos concretos para facer que os pasos realizados ata agora non se dispersen, senón que aseguren un camiño longo e fecundo.
Europa atopa de novo esperanza cada vez que pon ao home no centro e no corazón das institucións. Considero que isto implica a escoita atenta e confiada das instancias que proveñen tanto dos individuos como da sociedade e dos pobos que compoñen a Unión. Desgraciadamente, a miúdo tense a sensación de que se está producindo unha «separación afectiva» entre os cidadáns e as Institucións europeas, con frecuencia percibidas como afastadas e non atentas ás distintas sensibilidades que constitúen a Unión. Afirmar a centralidade do home significa tamén atopar o espírito de familia, co que cada un contribúe libremente, segundo as propias capacidades e dons, á casa común. É oportuno ter presente que Europa é unha familia de pobos[14] e, como en toda boa familia, existen susceptibilidades diferentes, pero todos poderán crecer na medida en que estean unidos. A Unión Europea nace como unidade das diferenzas e unidade nas diferenzas. Por iso as peculiaridades non deben asustar, nin se pode pensar que a unidade se preserva coa uniformidade. Esa unidade é máis ben a harmonía dunha comunidade. Os pais fundadores escolleron precisamente este termo como punto central das entidades que nacían dos Tratados, acentuando o feito de que se puñan en común os recursos e os talentos de cada un. Hoxe a Unión Europea ten necesidade de redescubrir o sentido de ser ante todo «comunidade» de persoas e de pobos, consciente de que «o todo é máis que a parte, e tamén é máis que a mera suma de elas»,[15] e por tanto «hai que ampliar a mirada para recoñecer un ben maior que nos beneficiará a todos»[16]. Os Pais fundadores buscaban aquela harmonía na que o todo está en cada unha das partes, e as partes están cada unha coa súa orixinalidade no todo.
Europa volve atopar esperanza na solidariedade, que é tamén o antídoto máis eficaz contra os modernos populismos. A solidariedade comporta a conciencia de formar parte dun só corpo, e ao mesmo tempo implica a capacidade que cada un dos membros ten para «simpatizar» co outro e co todo. Se un sofre, todos sofren (cf. 1 Co 12,26). Por iso, hoxe tamén nós choramos co Reino Unido polas vítimas do atentado que golpeou en Londres hai dous días. A solidariedade non é só un bo propósito: está composta de feitos e xestos concretos que achegan ao próximo, sexa cal for a condición na que se atope. Os populismos, ao contrario, florecen precisamente polo egoísmo, que nos encerra nun círculo estreito e asfixiante e non nos permite superar a estreiteza dos propios pensamentos nin «mirar máis aló». É necesario volver pensar en modo europeo, para conxurar o perigo dunha gris uniformidade ou, o que é o mesmo, o triunfo dos particularismos. Á política correspóndelle esa leadership ideal, que evite usar as emocións para gañar o consenso, para elaborar en cambio, con espírito de solidariedade e subsidiaridad, políticas que fagan crecer a toda a Unión nun desenvolvemento harmónico, de modo que o que corre máis rápido tenda a man ao que vai máis amodo, e o que ten dificultade se esforce para alcanzar ao que está na cabeza.
Europa volve atopar esperanza cando non se encerra no medo das falsas seguridades. Pola contra, a súa historia está fortemente marcada polo encontro con outros pobos e culturas, e a súa identidade «é, e sempre foi, unha identidade dinámica e multicultural».[17] No mundo hai interese polo proxecto europeo. Así foi desde o primeiro momento, como demostra a multitude que abarrotaba a praza do Campidoglio e as mensaxes de felicitación que chegaban doutros Estados. Aínda máis interese hai hoxe, empezando polos Países que piden entrar a formar parte da Unión, como tamén dos Estados que reciben as axudas que, con gran xenerosidade, ofrécenselles para afrontar as consecuencias da pobreza, das enfermidades e as guerras. A apertura ao mundo implica a capacidade de «diálogo como forma de encontro»[18] a todos os niveis, comezando polo que existe entre os Estados membros e entre as Institucións e os cidadáns, ata o que se ten cos moitos inmigrantes que chegan ás costas da Unión. Non se pode limitar a xestionar a grave crise migratoria destes anos coma se fose só un problema numérico, económico ou de seguridade. A cuestión migratoria expón unha pregunta máis profunda, que é sobre todo cultural. Que cultura propón a Europa de hoxe? O medo que se advirte atopa a miúdo a súa causa máis profunda na perda de ideais.
Sen unha verdadeira perspectiva de ideais, acábase sendo dominado polo temor de que o outro nos cambie os nosos costumes arraigados, nos prive das comodidades adquiridas, poña dalgunha maneira en discusión un estilo de vida baseado só con frecuencia no benestar material. Pola contra, a riqueza de Europa foi sempre a súa apertura espiritual e a capacidade de platearse cuestións fundamentais sobre o sentido da existencia. A apertura cara ao sentido do eterno vai unida tamén a unha apertura positiva, aínda que non exenta de tensións e de erros, cara ao mundo. En cambio, parece coma se o benestar conseguido recortoulle as ás, e fíxolle baixar a mirada. Europa ten un patrimonio moral e espiritual único no mundo, que merece ser proposto unha vez máis con paixón e renovada vitalidade, e que é o mellor antídoto contra a falta de valores do noso tempo, terreo fértil para toda forma de extremismo. Estes son os ideais que fixeron a Europa, a «península de Asia» que dos Urales chega ata o Atlántico.
Europa volve atopar esperanza cando inviste no desenvolvemento e na paz. O desenvolvemento non é o resultado dun conxunto de técnicas produtivas, senón que abarca a todo o ser humano: a dignidade do seu traballo, condicións de vida adecuadas, a posibilidade de acceder ao ensino e aos necesarios coidados médicos. «O desenvolvemento é o novo nome da paz»,[19] afirmaba Paulo VI, posto que non existe verdadeira paz cando hai persoas marxinadas e forzadas a vivir na miseria. Non hai paz alí onde falta o traballo ou a expectativa dun salario digno. Non hai paz nas periferias das nosas cidades, onde abunda a droga e a violencia.
Europa volve atopar esperanza cando se abre ao futuro. Cando se abre aos mozos, ofrecéndolles perspectivas serias de educación, posibilidades reais de inserción no mundo do traballo. Cando inviste na familia, que é a primeira e fundamental célula da sociedade. Cando respecta a conciencia e os ideais dos seus cidadáns. Cando garante a posibilidade de ter fillos, coa seguridade de podelos manter. Cando defende a vida con toda a súa sacralidad.
Distinguidos invitados:
Co aumento xeral da esperanza de vida, o sesenta anos considéranse hoxe como o tempo da plena madurez. Unha idade crucial na que estamos chamados de novo a revisarnos. Tamén hoxe, A Unión Europea está chamada a un replanteamiento, a curar os inevitables achaques que veñen cos anos e a atopar novas vías para continuar o seu propio camiño. Con todo, a diferenza dun ser humano de sesenta anos, a Unión Europea non ten ante ela unha inevitable vellez, senón a posibilidade dunha nova mocidade. O seu éxito dependerá da vontade de traballar unha vez máis xuntos e do desexo de apostar polo futuro. A vós, como líderes, correspóndevos discernir o camiño para un «novo humanismo europeo»,[20] feito de ideais e de concreción. Isto significa non ter medo a tomar decisións eficaces, para responder os problemas reais das persoas e para resistir ao paso do tempo.
Pola miña banda, renovo a proximidade da Santa Sé e da Igrexa a Europa enteira, a cuxa edificación contribuíu desde sempre e contribuirá sempre, invocando sobre ela a bendición do Señor, para que a protexa e déalle paz e progreso. Fago miñas as palabras que Joseph Bech pronunciou no Campidoglio: Ceterum censeo Europam esse ædificandam, polo demais, penso que Europa mereza ser construída.
Grazas.
_______________
[1] Discurso pronunciado con ocasión da firma dos Tratados de Roma (25 marzo 1957).
[2] Ibíd.
[3] A. De Gasperi, A nosa patria Europa. Discurso á Conferencia Parlamentaria Europea (21 abril 1954), en:
Alcide De Gasperi e a politica internazionale, Cinque Lune, Roma 1990, vol. III, 437-440.
[4] Cf. P.H. Spaak, Discurso, cit.
[5] Discurso pronunciado con ocasión da firma dos Tratados de Roma (25 marzo 1957).
[6] Ibíd.
[7] Discurso pronunciado con ocasión da firma dos Tratados de Roma (25 marzo 1957).
[8] Discurso pronunciado con ocasión da firma dos Tratados de Roma (25 marzo 1957).
[9] P.H. Spaak, Discurso, cit.
[10] Discurso aos Membros do Corpo Diplomático acreditado ante a Santa Sé (9 xaneiro 2017).
[11] Cf. P.H. Spaak, Discurso, cit.
[12] A. de Gasperi, A nostra patria Europa, cit.
[13] Acto Europeo en Santiago de Compostela (9 novembro 1982): AAS 75/I (1983), 329.
[14] Cf. Discurso no Parlamento Europeo, Estrasburgo (25 novembro 2014): AAS 106 (2014), 1000.
[15] Exhort. Apost. Evangelii Gaudium, 235.
[16] Ibíd.
[17] Discurso na entrega do Premio Carlo Magno (6 maio 2016): L?Osservatore Romano, 6-7 de maio de 2016, p.4.
[18] Exhort. ap. Evangelii gaudium, 239.
[19] Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 87: AAS 59 (1967), 299.
[20] Discurso na entrega do Premio Carlo Magno (6 maio 2016): L?Osservatore Romano, 6-7 de maio de 2016, p.5.
Comentarios
Publicar un comentario