Himno ao amor, de San Paulo, comentado polo Papa Francisco

Na súa recente Exhortación Apostólica Amoris Laetitia -a alegría do amor-, centrada especialmente na vida das familias, introduce o Papa un amplo e clarificador comentario ao himno da caridade. Este don precioso é tamén a virtude máis característica dos verdadeiros discípulos de Xesús. E as reflexións e suxestións do Papa serven non só para as relacións estritamente familiares senón para a vida de calquera cristián nas máis variadas situacións. Por esta razón permítome presentar UN EXTRACTO AMPLO dos ensinanzas do Papa contidas nos números 90-119 do devandito documento.

Manuel Longa Pérez

PACIENCIA

A primeira expresión utilizada non é simplemente que «todo o soporta», porque esa idea está expresada ao final da v. 7. O sentido tómase da tradución grega do Antigo Testamento, onde di que Deus é «lento á ira» (Ex 34,6; Nm 14,18). Móstrase cando a persoa non se deixa levar polos impulsos e evita agredir. É unha cualidade do Deus da Alianza que convoca á súa imitación tamén dentro da vida familiar. Os textos nos que Paulo usa este termo débense ler co transfondo do Libro da Sabedoría. A paciencia de Deus é exercicio da misericordia co pecador e manifesta o verdadeiro poder.

Ter paciencia non é deixar que nos maltraten continuamente, ou tolerar agresións físicas, ou permitir que nos traten como obxectos. O problema é cando esiximos que as relacións sexan celestiais ou que as persoas sexan perfectas, ou cando nos colocamos no centro e esperamos que só se cumpra a propia vontade. Entón todo nos impacienta, todo nos leva a reaccionar con agresividade. Se non cultivamos a paciencia, sempre teremos escusas para responder con ira, e finalmente converterémonos en persoas que non saben convivir, antisociais, incapaces de postergar os impulsos, e a familia volverase un campo de batalla.

ACTITUDE DE SERVIZO

Paulo quere aclarar que a «paciencia» nomeada en primeiro lugar non é unha postura  totalmente pasiva, senón que está acompañada por unha actividade, por unha reacción dinámica e creativa ante os demais. Indica que o amor beneficia e promove aos demais. Por iso tradúcese como «servicial».

En todo o texto vese que Pablo quere insistir en que o amor non é só un sentimento, senón que se debe entender no sentido que ten o verbo «amar» en hebreo: é «facer o ben». Como dicía san Ignacio de Loyola, «o amor débese pór máis nas obras que nas palabras».

SANANDO A ENVEXA

Logo rexéitase como contraria ao amor unha actitude expresada como celos, envexa. Significa que no amor non hai lugar para sentir malestar polo ben doutro (cf. Ftos 7,9; 17,5). A envexa é unha tristeza polo ben alleo, que mostra que non nos interesa a felicidade dos demais, xa que estamos exclusivamente concentrados no propio benestar. Mentres o amor fainos saír de nós mesmos, a envexa lévanos a centrarnos no propio eu.

O amor lévanos a unha sentida valoración de cada ser humano, recoñecendo o seu dereito á felicidade. Amo a esa persoa, míroa coa mirada de Deus Pai, que nos regala todo «para que o gocemos» (1 Tm 6,17), e entón acepto no meu interior que poida gozar dun bo momento. Esta mesma raíz do amor, en todo caso, é o que me leva a rexeitar a inxustiza de que algúns teñan demasiado e outros non teñan nada, ou o que me move a buscar que tamén os descartables da sociedade poidan vivir un pouco de alegría. Pero iso non é envexa, senón desexos de equidade.

SEN FACER ALARDE NIN AGRANDARSE

Segue o termo que indica a vangloria, a ansia de mostrarse como superior para impresionar a outros cunha actitude pedante e algo agresiva. Quen ama, non só evita falar demasiado de si mesmo, senón que ademais, porque está centrado nos demais, sabe situarse no seu lugar sen pretender ser o centro. A palabra seguinte é moi semellante, porque indica que o amor non é arrogante. Literalmente expresa que non se «agranda» ante os demais, e indica algo máis sutil. Non é só unha obsesión por mostrar as propias cualidades, senón que ademais se perde o sentido da realidade. A actitude de humildade aparece aquí como algo que é parte do amor, porque para poder comprender, desculpar ou servir aos demais de corazón, é indispensable sanar o orgullo e cultivar a humildade. Xesús lembraba aos seus discípulos que no mundo do poder cada un trata de dominar a outro, e por iso dilles: «Non ha de ser así entre vós» (Mt 20,26).

AMABILIDADE

Amar tamén é volverse amable. Quere indicar que o amor non obra con rudeza, non actúa de modo descortés, non é duro no trato. Os seus modos, as súas palabras, os seus xestos, son agradables e non ásperos nin ríxidos. Detesta facer sufrir aos demais. A cortesía «é unha escola de sensibilidade e desinterese», que esixe á persoa «cultivar a súa mente e os seus sentidos, aprender a sentir, falar e, en certos momentos, a calar». Ser amable non é un estilo que un cristián pode elixir ou rexeitar. Como parte das esixencias irrenunciables do amor, «todo ser humano está obrigado a ser afable cos que o rodean».

Unha persoa antisocial cre que os demais existen para satisfacer as súas necesidades, e que cando o fan só cumpren co seu deber. Por tanto, non hai lugar para a amabilidade do amor e a súa linguaxe. O que ama é capaz de dicir palabras de alento, que reconfortan, que fortalecen, que consolan, que estimulan. Vexamos, por exemplo, algunhas palabras que dicía Xesús ás persoas: «Ánimo fillo!» (Mt 9,2). «Que grande é a túa fe!» (Mt 15,28). «Érguete!» (Mc 5,41). «Vaite en paz» (Lc 7,50). «Non teñades medo» (Mt 14,27). Non son palabras que humillan, que entristecen, que irritan, que desprezan. Na familia hai que aprender esta linguaxe amable de Xesús.

DESPRENDEMENTO

Dixemos moitas veces que para amar aos demais primeiro hai que amarse a si mesmo. Con todo, este himno ao amor afirma que o amor «non busca o seu propio interese», ou «non busca o que é de el». Tamén se usa esta expresión noutro texto: «Non vos encerredes nos vosos intereses, senón buscade todos o interese dos demais» (Flp 2,4). Ante unha afirmación tan clara das Escrituras, hai que evitar darlle prioridade ao amor a si mesmo coma se fose máis nobre que o don de si aos demais. Unha certa prioridade do amor a si mesmo só pode entenderse como unha condición psicolóxica, en canto quen é incapaz de amarse a si mesmo atopa dificultades para amar aos demais: «O que é rañas consigo mesmo, con quen será xeneroso? [...] Ninguén peor que o avaro consigo mesmo» (Si 14,5-6). O amor pode ir máis aló da xustiza e desbordarse gratis, «sen esperar nada a cambio» (Lc 6,35).

SEN VIOLENCIA INTERIOR

Agora aparece outra palabra que se refire a unha reacción interior de indignación provocada por algo externo. Trátase  dunha violencia interna, dunha irritación non manifesta que nos coloca á defensiva ante os outros, coma se fosen inimigos molestos que hai que evitar. Alimentar esa agresividade íntima non serve para nada. Só nos enferma e termina illándonos. A indignación é sa cando nos leva a reaccionar ante unha grave inxustiza, pero é daniña cando tende a impregnar todas as nosas actitudes ante os outros.

O Evanxeo convida máis ben a mirar a viga no propio ollo (cf. Mt 7,5), e os cristiáns non podemos ignorar a constante invitación da Palabra de Deus a non alimentar a ira: «Non te deixes vencer polo mal» (Rm 12,21). «Non nos cansemos de facer o ben» (Ga 6,9). Nunca terminar o día en familia sen facer as paces». A reacción interior ante unha molestia que nos causen os demais debería ser ante todo bendicir no corazón, desexar o ben do outro, pedir a Deus que o libere e o sane.

PERDÓN

Se permitimos que un mal sentimento penetre nas nosas entrañas, deixamos lugar a ese rancor que se anella no corazón. A frase [di:] «toma en conta o mal», «lévao anotado», é dicir, é rencoroso. O contrario é o perdón, un perdón que se fundamenta nunha actitude positiva, que tenta comprender a debilidade allea e trata de buscarlle escusas á outra persoa, como Xesús cando dixo: «Pai, perdóaos, porque non saben o que fan» (Lc 23,34). Pero a tendencia adoita ser a de buscar máis e máis culpas, a de imaxinar máis e máis maldade, a de supor todo tipo de malas intencións, e así o rancor vai crecendo e arráigase. Dese modo, calquera erro ou caída do cónxuxe pode danar o vínculo amoroso e a estabilidade familiar. O problema é que ás veces se lle dá a todo a mesma gravidade, co risco de volverse crueis ante calquera erro alleo. A xusta reivindicación dos propios dereitos, convértese nunha persistente e constante sede de vinganza máis que nunha sa defensa da propia dignidade.

Cando fomos ofendidos ou desilusionados, o perdón é posible e desexable, pero ninguén di que sexa fácil. Hoxe sabemos que para poder perdoar necesitamos pasar pola experiencia liberadora de comprendernos e perdoarnos a nós mesmos. Tantas veces os nosos erros, ou a mirada crítica das persoas que amamos, leváronnos  a perder o agarimo cara a nós mesmos. Iso fai que terminemos gardándonos dos outros, escapando do afecto, enchéndonos de temores nas relacións interpersoais.

Se aceptamos que o amor de Deus é incondicional, que o agarimo do Pai non se debe comprar nin pagar, entón poderemos amar máis aló de todo, perdoar aos demais aínda cando fosen inxustos connosco. Doutro xeito, a nosa vida en familia deixará de ser un lugar de comprensión, acompañamento e estímulo, e será un espazo de permanente tensión ou de mutuo castigo.

ALEGRARSE COS DEMAIS

A expresión [grega] indica algo negativo afincado no segredo do corazón da persoa. É a actitude venenosa do que se alegra cando ve que se lle fai inxustiza a alguén. A frase compleméntase coa seguinte, que o di de modo positivo: goza coa verdade. É dicir, alégrase co ben do outro, cando se recoñece a súa dignidade, cando se valoran as súas capacidades e as súas boas obras. Iso é imposible para quen necesita estar sempre comparándose ou competindo, mesmo co propio cónxuxe, ata o punto de alegrarse secretamente polos seus fracasos.

O noso Señor aprecia de maneira especial a quen se alegra coa felicidade do outro. A familia debe ser sempre o lugar onde alguén, que logra algo bo na vida, sabe que alí o van a celebrar con el.

DESCULPA TODO

O elenco complétase con catro expresións que falan dunha totalidade: «todo». En primeiro lugar dise que todo o desculpa. Diferénciase de «non ten en conta o mal», porque este termo ten que ver co uso da lingua; pode significar «gardar silencio» sobre o malo que pode haber noutra persoa. Implica limitar o xuízo, conter a inclinación a lanzar unha condena dura e implacable: «Non condenedes e non seredes condenados» (Lc 6,37). Aínda que vaia en contra do noso habitual uso da lingua, a Palabra de Deus pídenos: «Non faledes mal uns doutros, irmáns» (St 4,11). Deterse a danar a imaxe do outro é un modo de reforzar a propia, de descargar os rancores e envexas sen importar o dano que causemos. Moitas veces esquécese de que a difamación pode ser un gran pecado, unha seria ofensa a Deus, cando afecta gravemente a boa fama dos demais, ocasionándolles danos moi difíciles de reparar.

Os esposos que se aman e perténcense, falan ben o un do outro, tentan mostrar o lado bo do cónxuxe máis aló das súas debilidades e erros. En todo caso, gardan silencio para non danar a súa imaxe. Pero non é só un xesto externo, senón que brota dunha actitude interna. Tampouco é a inxenuidade de quen pretende non ver as dificultades e os puntos débiles do outro, senón a amplitude de miras de quen coloca esas debilidades e erros no seu contexto. Lembra que eses defectos son só unha parte, non son a totalidade do ser do outro. O amor convive coa imperfección, a desculpa, e sabe gardar silencio ante os límites do ser amado.

CONFÍA

Todo o cre, polo contexto, non se debe entender «fe» no sentido teolóxico, senón no sentido corrente de «confianza». Non se trata só de non sospeitar que o outro estea a mentir ou enganando. Esa confianza básica recoñece a luz acesa por Deus, que se esconde detrás da escuridade, ou a brasa que aínda arde debaixo das cinzas.

Esta mesma confianza fai posible unha relación de liberdade. Non é necesario controlar ao outro, seguir minuciosamente os seus pasos, para evitar que escape dos nosos brazos. O amor confía, deixa en liberdade, renuncia a controlalo todo, a posuír, a dominar. Esa liberdade, que fai posible espazos de autonomía, apertura ao mundo e novas experiencias, permite que a relación se enriqueza e non se converta nun círculo pechado sen horizontes. Así, os cónxuxes, ao reencontrarse, poden vivir a alegría de compartir o que recibiron e aprenderon fose do círculo familiar. Ao mesmo tempo, fai posible a sinceridade e a transparencia, porque cando un sabe que os demais confían nel e valoran a bondade básica da súa ser, entón si se mostra tal cal é, sen ocultamientos.

ESPERA

Non desespera do futuro. Conectado coa palabra anterior, indica a espera de quen sabe que o outro pode cambiar. Sempre espera que sexa posible unha maduración, un sorpresivo brote de beleza, que as potencialidades máis ocultas da súa ser germinen algún día. Non significa que todo vaia a cambiar nesta vida. Implica aceptar que algunhas cousas non sucedan como un desexa, senón que quizais Deus escriba dereito coas liñas torcidas dunha persoa e saque algún ben dos males que ela non logre superar nesta terra. Aquí faise presente a esperanza en todo o seu sentido, porque inclúe a certeza dunha vida máis aló da morte. Esa persoa, con todas as súas debilidades, está chamada á plenitude do ceo. Alí, completamente transformada pola resurrección de Cristo, xa non existirán as súas fraxilidades, as súas escuridades nin as súas patoloxías.

SOPORTA TODO

Soporta con espírito positivo todas as contrariedades. É manterse firme no medio dun ambiente hostil. Non consiste só en tolerar algunhas cousas molestas, senón en algo máis amplo: unha resistencia dinámica e constante, capaz de superar calquera desafío. É amor a pesar de todo, aínda cando todo o contexto convide a outra cousa. Manifesta unha cota de heroísmo teimudo, de potencia en contra de toda corrente negativa, unha opción polo ben que nada pode derrubar. Isto lémbrame aquelas palabras de Martin Luther King, cando volvía optar polo amor fraterno aínda no medio das peores persecucións e humillacións: «A persoa que máis te odia, ten algo bo nel; incluso a nación que máis odia, ten algo bo nela; incluso a raza que máis odia, ten algo bo nela. E cando chegas ao momento en que miras o rostro de cada home e ves moi dentro del o que a relixión chama a "imaxe de Deus", comezas a amalo ´´a pesar de´´... A persoa forte é a persoa que pode romper a cadea do odio, a cadea do mal [...] Alguén debe ter suficiente relixión e moral para cortala e inxectar dentro da propia estrutura do universo ese elemento forte e poderoso do amor».

Na vida familiar fai falta cultivar esa forza do amor, que permite loitar contra o mal que a ameaza. Ás veces admírame, por exemplo, a actitude de persoas que deberon  separarse do seu cónxuxe para protexerse da violencia física e, con todo, pola caridade conxugal que sabe ir máis aló dos sentimentos, foron capaces de procurar o seu ben, aínda que sexa a través doutros, en momentos de enfermidade, de sufrimento ou de dificultade. Iso tamén é amor a pesar de todo.