MENSAXE DO SANTO PADRE FRANCISCO PARA A CELEBRACIÓN DA 55 XORNADA MUNDIAL DA PAZ

1 DE XANEIRO DE 2022

Diálogo entre xeracións, educación e traballo:

instrumentos para construír unha paz duradeira

FOTO: AFP     

1. «Que fermosos son sobre as montañas os pasos do mensaxeiro que proclama a paz!» (Is 52,7).

As palabras do profeta Isaías expresan o consolo, o suspiro de alivio dun pobo exiliado, esgotado pola violencia e os abusos, exposto á indignidade e a morte. O profeta Baruc preguntábase respecto diso: «Por que, Israel, estás nunha terra de inimigos e envelleciches nun país estranxeiro? Por que che manchaches con cadáveres e cóntasche entre os que baixan á fosa?» (3,10-11). Para este pobo, a chegada do mensaxeiro da paz significaba a esperanza dun renacemento dos cascallos da historia, o comezo dun futuro prometedor.

Aínda hoxe, o camiño da paz, que san Paulo VI denominou co novo nome de desenvolvemento integral [1], permanece desafortunadamente afastado da vida real de moitos homes e mulleres e, por tanto, da familia humana, que está totalmente interconectada. A pesar dos numerosos esforzos encamiñados a un diálogo construtivo entre as nacións, o ruído ensordecedor das guerras e os conflitos se amplifica, mentres se propagan enfermidades de proporcións pandémicas, agrávanse os efectos do cambio climático e da degradación do medioambiente, empeora a traxedia da fame e a sede, e segue dominando un modelo económico que se basea máis no individualismo que no compartir solidario. Como no tempo dos antigos profetas, o clamor dos pobres e da terra [2] segue elevándose hoxe, implorando xustiza e paz.

En cada época, a paz é tanto un don do alto como o froito dun compromiso compartido. Existe, en efecto, unha "arquitectura" da paz, na que interveñen as distintas institucións da sociedade, e existe un "artesanado" da paz que nos involucra a cada un de nós persoalmente. [3] Todos poden colaborar na construción dun mundo máis pacífico: partindo do propio corazón e das relacións na familia, na sociedade e co medioambiente, até as relacións entre os pobos e entre os Estados.

Aquí gustaríame propor tres camiños para construír unha paz duradeira. En primeiro lugar, o diálogo entre as xeracións, como base para a realización de proxectos compartidos. En segundo lugar, a educación, como factor de liberdade, responsabilidade e desenvolvemento. E, por último, o traballo para unha plena realización da dignidade humana. Este tres elementos son esenciais para «a xestación dun pacto social» [4], sen o cal todo proxecto de paz é insustancial.  

2. Diálogo entre xeracións para construír a paz

Nun mundo aínda atenazado polas garras da pandemia, que causou demasiados problemas, «algúns tratan de fuxir da realidade refuxiándose en mundos privados, e outros a enfrontan con violencia destrutiva, pero entre a indiferenza egoísta e a protesta violenta, sempre hai unha opción posible: o diálogo. O diálogo entre as xeracións» [5].

Todo diálogo sincero, aínda que non estea exento dunha dialéctica xusta e positiva, require sempre unha confianza básica entre os interlocutores. Debemos recuperar esta confianza mutua. A actual crise sanitaria aumentou en todos a sensación de soidade e o repregamento sobre un mesmo. A soidade dos maiores vai acompañada nos mozos dun sentimento de impotencia e da falta dunha idea común de futuro. Esta crise é certamente dolorosa. Pero tamén pode facer emerxer o mellor das persoas. De feito, durante a pandemia vimos xenerosos exemplos de compaixón, colaboración e solidariedade en todo o mundo.

Dialogar significa escoitarse, confrontarse, porse de acordo e camiñar xuntos. Fomentar todo isto entre as xeracións significa labrar a dura e estéril terra do conflito e a exclusión para cultivar alí as sementes dunha paz duradeira e compartida.

Aínda que o desenvolvemento tecnolóxico e económico dividise a miúdo ás xeracións, as crises contemporáneas revelan a urxencia de que se alíen. Por unha banda, os mozos necesitan a experiencia existencial, sapiencial e espiritual dos maiores; polo outro, os maiores necesitan o apoio, o afecto, a creatividade e o dinamismo dos mozos.

Os grandes retos sociais e os procesos de construción da paz non poden prescindir do diálogo entre os depositarios da memoria -os maiores- e os continuadores da historia -os mozos-; tampouco poden prescindir da vontade de cada un de nós de dar cabida ao outro, de non pretender ocupar todo o escenario perseguindo os propios intereses inmediatos coma se non pasase nin futuro. A crise global que vivimos móstranos que o encontro e o diálogo entre xeracións é a forza propulsora dunha política sa, que non se contenta con administrar a situación existente «con parches ou solucións rápidas» [6], senón que se ofrece como forma eminente de amor ao outro [7], na procura de proxectos compartidos e sustentables.

Se sabemos practicar este diálogo interxeneracional no medio das dificultades, «poderemos estar ben arraigados no presente, e desde aquí frecuentar o pasado e o futuro: frecuentar o pasado, para aprender da historia e para sandar as feridas que ás veces nos condicionan; frecuentar o futuro, para alimentar o entusiasmo, facer xermolar soños, suscitar profecías, facer florecer esperanzas. Dese modo, unidos, poderemos aprender uns de outros» [8]. Sen raíces, como poderían as árbores crecer e dar froito?

Só hai que pensar na cuestión do coidado da nosa casa común. De feito, o propio medioambiente «é un préstamo que cada xeración recibe e debe transmitir á xeración seguinte» [9]. Por iso, temos que apreciar e alentar aos numerosos mozos que se esforzan por un mundo máis xusto e atento a salvagárdaa da creación, confiada ao noso coidado. Fano con preocupación e entusiasmo e, sobre todo, con sentido de responsabilidade ante o urxente cambio de rumbo [10] que nos impoñen as dificultades derivadas da crise ética e socio-ambiental actual [11].

Por outra banda, a oportunidade de construír xuntos camiños cara á paz non pode prescindir da educación e o traballo, lugares e contextos privilexiados para o diálogo intergeneracional. É a educación a que proporciona a gramática para o diálogo entre as xeracións, e é na experiencia do traballo onde homes e mulleres de diferentes xeracións atópanse axudándose mutuamente, intercambiando coñecementos, experiencias e habilidades para o ben común.

3.  A instrución e a educación como motores da paz

O orzamento para a instrución e a educación, consideradas como un gasto máis que como un investimento, diminuíu significativamente a nivel mundial nos últimos anos. Con todo, estas constitúen os principais vectores dun desenvolvemento humano integral: fan á persoa máis libre e responsable, e son indispensables para a defensa e a promoción da paz. Noutras palabras, a instrución e a educación son as bases dunha sociedade cohesionada, civil, capaz de xerar esperanza, riqueza e progreso.

Os gastos militares, en cambio, aumentaron, superando o nivel rexistrado ao final da "guerra fría", e parecen destinados a crecer de modo exorbitante [12].

Por tanto, é oportuno e urxente que cuantos teñen responsabilidades de goberno elaboren políticas económicas que prevexan un cambio na relación entre os investimentos públicos destinadas á educación e os fondos reservados aos armamentos. Por outra banda, a procura dun proceso real de desarmamento internacional non pode senón causar grandes beneficios ao desenvolvemento de pobos e nacións, liberando recursos financeiros que se empreguen de maneira máis apropiada para a saúde, a escola, as infraestruturas e o coidado do territorio, entre outros. 

Gustaríame que o investimento na educación estivese acompañado por un compromiso máis consistente orientado a promover a cultura do coidado [13]. Esta cultura, fronte ás fracturas da sociedade e á inercia das institucións, pode converterse na linguaxe común que rompa as barreiras e constrúa pontes. «Un país crece cando as súas diversas riquezas culturais dialogan de maneira construtiva: a cultura popular, a universitaria, a xuvenil, a artística, a tecnolóxica, a cultura económica, a cultura da familia e dos medios de comunicación» [14]. Por conseguinte, é necesario forxar unha novo paradigma cultural a través de «un pacto educativo global para e coas xeracións máis novas, que involucre na formación de persoas maduras ás familias, comunidades, escolas e universidades, institucións, relixións, gobernantes, a toda a humanidade» [15]. Un pacto que promova a educación á ecoloxía integral segundo un modelo cultural de paz, de desenvolvemento e de sustentabilidade, centrado na fraternidade e na alianza entre o ser humano e a súa contorna [16].

Investir na instrución e na educación das novas xeracións é o camiño principal que as conduce, por medio dunha preparación específica, a ocupar de maneira proveitosa un lugar adecuado no mundo do traballo [17].

4. Promover e asegurar o traballo constrúe a paz

O traballo é un factor indispensable para construír e manter a paz; é expresión dun mesmo e dos propios dons, pero tamén é compromiso, esforzo, colaboración con outros, porque se traballa sempre con ou por alguén. Nesta perspectiva marcadamente social, o traballo é o lugar onde aprendemos a ofrecer a nosa contribución por un mundo máis habitable e fermoso.  

A situación do mundo do traballo, que xa estaba a afrontar múltiples desafíos, viuse agravada pola pandemia de Covid-19. Millóns de actividades económicas e produtivas crebaron; os traballadores precarios son cada vez máis vulnerables; moitos daqueles que desenvolven servizos esenciais permanecen aínda máis ocultos á conciencia pública e política; a instrución a distancia provocou en moitos casos unha regresión na aprendizaxe e nos programas educativos. Así mesmo, os mozos que se asoman ao mercado profesional e os adultos que caeron na desocupación afrontan actualmente perspectivas dramáticas.

O impacto da crise sobre a economía informal, que a miúdo afecta os traballadores migrantes, foi particularmente devastador. A moitos deles as leis nacionais non os recoñecen, é coma se non existisen. Tanto eles como as súas familias viven en condicións moi precarias, expostos a diversas formas de escravitude e privados dun sistema de asistencia social que os protexa. A iso agrégase que actualmente só un terzo da poboación mundial en idade laboral goza dun sistema de seguridade social, ou pode beneficiarse del só de maneira restrinxida. A violencia e a criminalidade organizada aumentan en moitos países, sufocando a liberdade e a dignidade das persoas, envelenando a economía e impedindo que se fomente o ben común. A resposta a esta situación só pode vir a través dunha maior oferta das oportunidades de traballo digno.

O traballo, en efecto, é a base sobre a cal se constrúen en toda comunidade a xustiza e a solidariedade. Por iso, «non debe buscarse que o progreso tecnolóxico substitúa cada vez máis o traballo humano, co cal a humanidade se danaría a si mesma. O traballo é unha necesidade, parte do sentido da vida nesta terra, camiño de maduración, de desenvolvemento humano e de realización persoal» [18]. Temos que unir as ideas e os esforzos para crear as condicións e inventar solucións, para que todo ser humano en idade de traballar teña a oportunidade de contribuír co seu propio traballo á vida da familia e da sociedade.

É máis urxente que nunca que se promovan en todo o mundo condiciones laborais decentes e dignas, orientadas ao ben común e ao coidado da creación. É necesario asegurar e soster a liberdade das iniciativas empresariais e, ao mesmo tempo, impulsar unha responsabilidade social renovada, para que o beneficio non sexa o único principio reitor.

Nesta perspectiva hai que estimular, acoller e soster as iniciativas que instan as empresas ao respecto dos dereitos humanos fundamentais das traballadoras e os traballadores, sensibilizando nese sentido non só ás institucións, senón tamén aos consumidores, á sociedade civil e ás realidades empresariais. Estas últimas, canto máis conscientes son da súa función social, máis se converten en lugares nos que se exercita a dignidade humana, participando así á súa vez na construción da paz. Neste aspecto a política está chamada a desempeñar un rol activo, promovendo un xusto equilibrio entre a liberdade económica e a xustiza social. E todos aqueles que actúan neste campo, comezando polos traballadores e os empresarios católicos, poden atopar orientacións seguras na doutrina social da Igrexa.  

Queridos irmáns e irmás: Mentres tentamos unir os esforzos para saír da pandemia, quixese renovar o meu agradecemento a cuantos comprometéronse e continúan dedicándose con xenerosidade e responsabilidade a garantir a instrución, a seguridade e a tutela dos dereitos, para ofrecer a atención médica, para facilitar o encontro entre familiares e enfermos, para brindar axuda económica ás persoas indixentes ou que perderon o traballo. Aseguro o meu recordo na oración por todas as vítimas e as súas familias.

Aos gobernantes e a cuantos teñen responsabilidades políticas e sociais, aos pastores e aos animadores das comunidades eclesiais, como tamén a todos os homes e mulleres de boa vontade, fago un chamamento para que sigamos avanzando xuntos con valentía e creatividade por este tres camiños: o diálogo entre as xeracións, a educación e o traballo. Que sexan cada vez máis numerosos quen, sen facer ruído, con humildade e perseveranza, convértanse cada día en artesáns de paz. E que sempre os preceda e acompañe a bendición do Deus da paz.

Vaticano, 8 de decembro de 2021

Francisco

 

____________________________________

[1] Cf. Carta enc. Populorum progressio (26 marzo 1967), 76ss.

[2] Cf. Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 49 .

[3] Cf. Carta enc. Fratelli tutti (3 outubro 2020), 231.

[4] Ibíd., 218.

[5] Ibíd., 199.

[6] Ibíd., 179.

[7] Cf. ibíd., 180.

[8] Exhort. ap. postsin. Christus vivit (25 marzo 2019), 199.

[9] Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 159.

[10] Cf. ibíd., 163; 202.

[11] Cf. ibíd., 139.

[12] Cf. Mensaxe aos participantes no 4º Foro de París sobre a paz, 11-13 novembro 2021.

[13] Cf. Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 231; Mensaxe para a LIV Xornada Mundial da Paz. A cultura do coidado como camiño de paz (8 decembro 2020).

[14] Carta enc. Fratelli tutti (3 outubro 2020), 199.

[15] Videomensaxe con ocasión do Encontro ?Global Compact on Education. Together to Look Beyond (15 outubro 2020).

[16] Cf. Videomensaxe con ocasión do Cume virtual de alto nivel sobre retos climáticos (12 decembro 2020).

[17] Cf. S. Xoán Paulo II, Carta enc. Laborem exercens (14 setembro 1981), 18.

[18] Carta enc. Laudato si (24 maio 2015), 128.