Amoris Laetitia - capítulo 1

CAPÍTULO PRIMEIRO

CAPÍTULO 1 - YOUTUBE

Á LUZ DA PALABRA

8. A Biblia está poboada de familias, de xeracións, de historias de amor e de crises familiares, desde a primeira páxina, onde entra en escena a familia de Adán e Eva co seu peso de violencia pero tamén coa forza da vida que continúa (cf. Xn 4), ata a última páxina onde aparecen as vodas da Esposa e do Cordeiro (cf. Ap 21,2.9). As dúas casas que Xesús describe, construídas sobre roca ou sobre area (cf. Mt 7,24-27), son expresión simbólica de tantas situacións familiares, creadas polas liberdades dos seus membros, porque, como escribía o poeta, «toda casa é un candelabro».5 Entremos agora nunha desas casas, guiados polo Salmista, a través dun canto que aínda hoxe se proclama tanto na liturxia nupcial xudía como na cristiá:

« Ditosos os que temen ó Señor
e van polos seus camiños.
Cando comes do froito das túas mans,
ditoso ti e afortunado.

A túa muller é coma parra fecunda
no medio da túa casa.
Os teus fillos coma gromos de oliveira
arredor da túa mesa.
Así é bendito quen teme ó Señor.
Bendígate o Señor desde Sión,
que vexas na prosperidade a Xerusalén
todos os días da túa vida,
e que vexas os fillos de teus fillos. » (Sal 128,1-6).

Ti e a túa esposa

9. Atravesemos entón o limiar desta casa serena, coa súa familia sentada ao redor da mesa festiva. No centro atopamos a parella do pai e da nai con toda a súa historia de amor. Neles realízase aquel designio primordial que Cristo mesmo evoca con intensidade: «Seica non sabedes que o Creador os fixo varón e femia desde o principio, ...» (Mt 19,4). E retómase o mandato da Xénese:

«Por iso deixa o home seu pai e súa nai para xuntarse coa súa muller e faceren un mesmo corpo.» (2,24).

10. Os dous grandiosos primeiros capítulos da Xénese ofrécennos a representación da parella humana na súa realidade fundamental. Nese texto inicial da Biblia brillan algunhas afirmacións decisivas. A primeira, citada sintéticamente por Xesús, declara: «E creou Deus o home á súa imaxe, creouno á imaxe de Deus, creouno varón e femia.» (1,27). Sorprendentemente, a «imaxe de Deus» ten como paralelo explicativo precisamente ao parella «home e muller». Significa isto que Deus mesmo é sexuado ou que con el hai unha compañeira divina, como crían algunhas relixións antigas? Obviamente non, porque sabemos con canta claridade a Biblia rexeitou como idolátricas estas crenzas difundidas entre os cananeos da Terra Santa. Presérvase a transcendencia de Deus, pero, posto que é ao mesmo tempo o Creador, a fecundidade da parella humana é «imaxe» viva e eficaz, signo visible do acto creador.

11. A parella que ama e xera a vida é a verdadeira «escultura» vivente -non aquela de pedra ou ouro que o Decálogo prohibe-, capaz de manifestar ao Deus creador e salvador. Por iso o amor fecundo chega a ser o símbolo das realidades íntimas de Deus (cf. Xn 1,28; 9,7; 17,2-5.16; 28,3; 35,11; 48,3-4). A isto débese o que a narración da Xénese, seguindo a chamada «tradición sacerdotal», estea atravesada por varias secuencias xenealógicas (cf. 4,17-22.25-26; 5; 10; 11,10-32; 25,1-4.12-17.19-26; 36), porque a capacidade de xerar da parella humana é o camiño polo cal se desenvolve a historia da salvación. Baixo esta luz, a relación fecunda da parella vólvese unha imaxe para descubrir e describir o misterio de Deus, fundamental na visión cristiá da Trindade que contempla en Deus ao Pai, ao Fillo e ao Espírito de amor. O Deus Trindade é comuñón de amor, e a familia é o seu reflexo vivente.

Ilumínannos as palabras de san Xoán Paulo II:

«O noso Deus, no seu misterio máis íntimo, non é unha soidade, senón unha familia, posto que leva en si mesma paternidade, filiación e a esencia da familia que é o amor. Este amor, na familia divina, é o Espírito Santo».6 A familia non é pois algo alleo á mesma esencia divina.7 Este aspecto trinitario da parella ten unha nova representación na teoloxía paulina cando o Apóstolo relaciónaa co «misterio» da unión entre Cristo e a Igrexa (cf. Ef 5,21-33).

12. Pero Xesús, na súa reflexión sobre o matrimonio, remítenos a outra páxina da Xénese, o capítulo 2, onde aparece un admirable retrato da parella con detalles luminosos. Elixamos só dous. O primeiro é a inquietude do home que busca «unha axuda recíproca» (vv. 18.20), capaz de resolver esa soidade que lle perturba e que non é aplacada pola proximidade dos animais e de todo o creado. A expresión orixinal hebrea remítenos a unha relación directa, case «frontal» -os ollos nos ollos- nun diálogo tamén tácito, porque no amor os silencios adoitan ser máis elocuentes que as palabras. É o encontro cun rostro, cun « ti » que reflicte o amor divino e é «o sumo das ganancias, unha axuda, fortaleza e columna de apoio.» (Sir 36,26), como di un sabio bíblico. Ou ben, como exclamará a muller do Cantar de Cantares nunha estupenda profesión de amor e de doazón na reciprocidade:

«Para min é o meu amigo e eu son para el [...] Eu son do meu amigo e o meu amigo é meu» (2,16; 6,3).

13. Deste encontro, que sa a soidade, xorden a xeración e a familia. Este é o segundo detalle que podemos destacar: Adán, que é tamén o home de todos os tempos e de todas as rexións do noso planeta, xunto coa súa muller, dá orixe a unha nova familia, como repite Xesús citando a Xénese: «Unirase coa súa muller, e serán os dous unha soa carne» (Mt 19,5; cf. Xn 2,24). O verbo «unirse» no orixinal hebreo indica unha estreita sintonía, unha adhesión física e interior, ata o punto que se utiliza para describir a unión con Deus: «A ti está unida a miña alma» (Sal 63,9), canta o orante. Evócase así a unión matrimonial non soamente na súa dimensión sexual e corpórea senón tamén na súa doazón voluntaria de amor. O froito desta unión é «ser unha soa carne», sexa no abrazo físico, sexa na unión dos corazóns e das vidas e, quizais, no fillo que nacerá dos dous, o cal levará en si, uníndoas non só xeneticamente senón tamén espiritualmente, as dúas «carnes».

5 Jorge Luís Borges, « Rúa descoñecida », en Fervor de Buenos Aires, Buenos Aires 2011, 23.

6 Homilía na Eucaristía celebrada en Poboa dos Anxos (28 xaneiro 1979), 2: AAS 71 (1979), 184.

7 Cf. ibíd.

OS TEUS FILLOS COMO BROTES DE OLIVEIRA

14. Retomemos o canto do Salmista. Alí aparecen, dentro da casa onde o home e a súa esposa están sentados á mesa, os fillos que os acompañan «como brotes de oliveira» (Sal 128,3), é dicir, cheos de enerxía e de vitalidade. Se os pais son como os fundamentos da casa, os fillos son como as «pedras vivas» da familia (cf. 1 P 2,5). É significativo que no Antigo Testamento a palabra que aparece máis veces despois da divina (yhwh, o « Señor ») é «fillo» (ben), un vocábulo que remite ao verbo hebreo que significa «construír» (banah). Por iso, no Salmo 127 exáltase o don dos fillos con imaxes que se refiren tanto á edificación dunha casa, como á vida social e comercial que se desenvolvía na porta da cidade:

«Se o Señor non fai a casa, en balde se esforzan os canteiros. Se o Señor non garda a cidade, en balde vixían as sentinelas. Os fillos son a herdanza do Señor; o froito do ventre, o seu xornal. Coma as setas na man do guerreiro, así os fillos da mocidade. Feliz quen encheu deles a súa alxaba: non se verá avergonzado cando discuta cos inimigos na praza.» (vv. 1.3-5).

É verdade que estas imaxes reflicten a cultura dunha sociedade antiga, pero a presenza dos fillos é de todos os xeitos un signo de plenitude da familia na continuidade da mesma historia de salvación, de xeración en xeración.

15. Baixo esta luz podemos recoller outra dimensión da familia. Sabemos que no Novo Testamento fálase de «a asamblea que se xunta na casa» (cf. 1 Co 16,19; Rm 16,5; Col 4,15; Flm 2). O espazo vital dunha familia podíase transformar en igrexa doméstica, en sede da Eucaristía, de a presenza de Cristo sentado á mesma mesa.

É inesquecible a escena pintada na Apocalipse:

«Mira que hai tempo que estou a petar na túa porta. Se alguén escoita a miña voz e abre a porta, eu entraría cabo del e cearía con el e el comigo.» (3,20). Así se delinea unha casa que leva no seu interior a presenza de Deus, a oración común e, por tanto, a bendición do Señor. É o que se afirma no Salmo 128 que tomamos como base: «Bendígate o Señor desde Sión» (v. 5).

16. A Biblia considera tamén á familia como a sede da catequese dos fillos. Iso brilla na descrición da celebración pascual (cf. Ex 12,26-27; Dt 6,20-25), e logo foi explicitado na haggadah xudía, ou sexa, na narración dialógica que acompaña o rito da cea pascual. Máis aínda, un Salmo exalta o anuncio familiar da fe:

 «O que ouvimos e aprendemos, o que os nosos pais nos contaron, non o ocultaremos aos seus fillos, contarémolo á futura xeración: os encomios do Señor, o seu poder, as marabillas que realizou. Porque el estableceu unha norma para Xacobe, deu unha lei a Israel: el mandou aos nosos pais que o ensinasen aos seus fillos, para que o soubese a xeración seguinte, e os fillos que nacesen despois. Que xurdan e cónteno aos seus fillos» (Sal 78,3-6). Por tanto, a familia é o lugar onde os pais convértense nos primeiros mestres da fe para os seus fillos. É unha tarefa artesanal, de persoa a persoa: «Cando o día de mañá o teu fillo che pregunte [...] responderás... » (Ex 13,14). Así, as distintas xeracións entoarán o seu canto ao Señor, «os mozos e tamén as doncelas, os vellos xunto cos nenos» (Sal 148,12).

17. Os pais teñen o deber de cumprir con seriedade a súa misión educadora, como ensinan a miúdo os sabios bíblicos (cf. Pr 3,11-12; 6,20-22; 13,1; 22,15; 23,13-14; 29,17). Os fillos están chamados a acoller e practicar o mandamento: «Honra ao teu pai e á túa nai» (Ex 20,12), onde o verbo «honrar» indica o cumprimento dos compromisos familiares e sociais na súa plenitude, sen descoidalos con escusas relixiosas (cf. Mc 7,11-13). En efecto, «o que honra ao seu pai expía os seus pecados, o que respecta á súa nai acumula tesouros» (Sir 3,3-4).

18. O Evanxeo lémbranos tamén que os fillos non son unha propiedade da familia, senón que teñen por diante o seu propio camiño de vida. Se é verdade que Xesús preséntase como modelo de obediencia aos seus pais terreos, someténdose a eles (cf. Lc 2,51), tamén é certo que el mostra que a elección de vida do fillo e o seu mesma vocación cristiá poden esixir unha separación para cumprir coa súa propia entrega ao Reino de Deus (cf. Mt 10,34-37; Lc 9,59-62).

É máis, el mesmo aos doce anos responde a María e a Xosé que ten outra misión máis alta que cumprir máis aló da súa familia histórica (cf. Lc 2,48-50). Por iso exalta a necesidade doutros lazos, moi profundos tamén dentro das relacións familiares: «A miña nai e os meus irmáns son estes: os que escoitan a Palabra de Deus e pona por obra» (Lc 8,21). Por outra banda, na atención que el presta aos nenos -considerados na sociedade do antigo Oriente próximo como suxeitos sen particulares dereitos e mesmo como obxecto de posesión familiar- Xesús chega ao momento de presentalos aos adultos case como mestres, pola súa confianza simple e espontánea ante os demais: «Asegúrovolo: se non cambiades e non vos facedes coma nenos, non entraredes no Reino dos Ceos. Quen se faga pequeno coma este cativo será o máis importante no Reino dos Ceos» (Mt 18,3-4).

UN CARREIRO DE SUFRIMENTO E SANGUE

19. O idilio que manifesta o Salmo 128 non nega unha realidade amarga que marca todas as Sacras Escrituras. É a presenza da dor, do mal, da violencia que rompen a vida da familia e a súa íntima comuñón de vida e de amor. Por algo o discurso de Cristo sobre o matrimonio (cf. Mt 19,3-9) está insiro dentro dunha disputa sobre o divorcio. A Palabra de Deus é testemuño constante desta dimensión escura que se abre xa nos inicios cando, co pecado, a relación de amor e de pureza entre o home e a muller transfórmase nun dominio: «Devecerás polo teu home e el dominarate» (Xén 3,16).

20. É un carreiro de sufrimento e de sangue que atravesa moitas páxinas da Biblia, a partir da violencia fratricida de Caín sobre Abel e dos distintos litixios entre os fillos e entre as esposas dos patriarcas Abraham, Isaac e Xacobe, chegando logo ás traxedias que enchen de sangue á familia de David, ata as múltiples dificultades familiares que asucan a narración de Tobías ou a amarga confesión de Xob abandonado: «Foxen de min os meus irmáns, os meus parentes trátanme coma alleo[...] dálle noxo o meu alento á miña muller, fédolles ós meus irmáns» ( Xb 19,13.17).

21. Xesús mesmo nace nunha familia modesta que pronto debe fuxir a unha terra estranxeira. El entra na casa de Pedro onde a súa sogra está enferma (Mc 1,30-31), déixase involucrar no drama da morte na casa de Xairo ou no fogar de Lázaro (cf. Mc 5,22-24.35-43); escoita o berro desesperado da viúva de Naín ante o seu fillo morto (cf. Lc 7,11-15), atende o clamor do pai do epiléptico nun pequeno pobo do campo (cf. Mt 9,9-13; Lc 19,1-10. Atopa a publicanos como Mateo ou Zaqueo nas súas propias casas, e tamén a pecadoras, como a muller que irrompe na casa do fariseo (cf. Lc 7,36-50).

Coñece as ansias e as tensións das familias incorporándoas nas súas parábolas: desde os fillos que deixan as súas casas para tentar algunha aventura (cf. Lc 15,11-32) ata os fillos difíciles con comportamentos inexplicables (cf. Mt 21,28-31) ou vítimas da violencia (cf. Mc 12,1-9). E interésase mesmo polas vodas que corren o risco de resultar bochornosas pola ausencia de viño (cf. Xn 2,1-10) ou por falta de asistencia dos invitados (cf. Mt 22,1-10), así como coñece o pesadelo

pola perda dunha moeda nunha familia pobre (cf. Lc 15,8-10).

22. Neste breve percorrido podemos comprobar que a Palabra de Deus non se mostra como unha secuencia de teses abstractas, senón como unha compañeira de viaxe tamén para as familias que están en crises ou no medio dalgunha dor, e móstralles a meta do camiño, cando Deus «enxugará todas as bágoas dos seus ollos, e a morte xa non existirá máis. Nin haberá máis loito nin pranto nin dor» (Ap 21,4).

A FATIGA DAS TÚAS MANS

23. Ao comezo do Salmo 128, o pai é presentado como un traballador, quen coa obra das súas mans pode soster o benestar físico e a serenidade da súa familia: «Cando comes do froito das túas mans, ditoso ti e afortunado» (v. 2). Que o traballo sexa unha parte fundamental da dignidade da vida humana dedúcese das primeiras páxinas da Biblia, cando se declara que «O Señor Deus estableceu o home no xardín de Edén, para que o traballase e o coidase» (Xn 2,15). É a representación do traballador que transforma a materia e aproveita as enerxías do creado, dando luz ao «pan de traballos» (Sal 127,2), ademais de cultivarse a si mesmo.

24. O traballo fai posible ao mesmo tempo o desenvolvemento da sociedade, o sostemento da familia e tamén a súa estabilidade e a súa fecundidade: «Bendígate o Señor desde Sión, que vexas na prosperidade a Xerusalén todos os días da túa vida,e que vexas os fillos de teus fillos.» (Sal 128,5-6). No libro dos Proverbios tamén se fai presente a tarefa da nai de familia, cuxo traballo se describe en todas as súas particularidades cotiás, atraendo o encomio do esposo e dos fillos (cf. 31,10-31). O mesmo Apóstolo Paulo mostrábase orgulloso de vivir sen ser un peso para os demais, porque traballou coas súas mans e así se asegurou o sustento (cf. Ftos 18,3; 1 Co 4,12; 9,12). Tan convencido estaba da necesidade do traballo, que estableceu unha férrea norma para as súas comunidades: «O que non queira traballar, que tampouco coma» (2 Ts 3,10; cf. 1 Ts 4,11).

25. Dito isto, compréndese que a desocupación e a precariedade laboral se transformen en sufrimento, como se fai notar no libriño de Rut e como lembra Xesús na parábola dos traballadores sentados, nun lecer forzado, na praza do pobo (cf. Mt 20,1-16), ou como el o experimenta no mesmo feito de estar moitas veces rodeado de menesterosos e famentos. É o que a sociedade está a vivir trágicamente en moitos países, e esta ausencia de fontes de traballo afecta de diferentes maneiras á serenidade das familias.

26. Tampouco podemos esquecer a dexeneración que o pecado introduce na sociedade cando o ser humano compórtase como tirano ante a natureza, devastándola, usándoa de modo egoísta e ata brutal. As consecuencias son ao mesmo tempo a desertificación do chan (cf. Xn 3,17-19) e os desequilibrios económicos e sociais, contra os cales se levanta con claridade a voz dos profetas, desde Elías (cf. 1 R 21) ata chegar ás palabras que o mesmo Xesús pronuncia contra a inxustiza (cf. Lc 12,13-21; 16,1-31).

A TENRURA DO ABRAZO

27. Cristo introduciu como emblema dos seus discípulos sobre todo a lei do amor e do don de si aos demais (cf. Mt 22,39; Xn 13,34), e fíxoo a través dun principio que un pai ou unha nai adoitan testemuñar na súa propia existencia: «Ninguén ten amor meirande ca este: que un dea a súa vida polos amigos.» ( Xn 15,13). Froito do amor son tamén a misericordia e o perdón. Nesta liña, é moi emblemática a escena que mostra a unha adúltera na chaira do templo de Xerusalén, rodeada dos seus acusadores, e logo soa con Xesús que non a condena e convídaa a unha vida máis digna (cf. Xn 8,1-11).

28. No horizonte do amor, central na experiencia cristiá do matrimonio e da familia, destácase tamén outra virtude, algo ignorada nestes tempos de relacións frenéticas e superficiais: a tenrura. Acudamos ao doce e intenso Salmo 131. Como se advirte tamén noutros textos (cf. Ex 4,22; Is 49,15; Sal 27,10), a unión entre o fiel e o seu Señor exprésase con trazos do amor paterno ou materno. Aquí aparece a delicada e tenra intimidade que existe entre a nai e o seu neno, un recentemente nado que dorme nos brazos da súa nai despois de ser aleitado.

Trátase -como o expresa a palabra hebrea gamul- dun neno xa destetado, que se aferra conscientemente á nai que o leva no seu peito. É entón unha intimidade consciente e non meramente biolóxica. Por iso o salmista canta: «Eu acalmo e acalo a miña ansia, coma un meniño no colo da súa nai; coma nun meniño está en min a miña ansia» (Sal 131,2). De modo paralelo, podemos acudir a outra escena, onde o profeta Oseas coloca en boca de Deus como pai estas palabras conmovedoras: «Cando Israel era escravo, eu ameino, e de Exipto chamei ós seus fillos. [...] Pero eu ensináralle a Efraím a camiñar, tíñao collido nos meus brazos, e non quería saber que eu era o seu médico. Coas cordas das miñas mans acollinos, con brazos de amor, e fun para eles coma quen lles levanta o xugo do pescozo, ligueinos a min e dáballes de comer» (11,1.3-4).

29. Con esta mirada, feita de fe e de amor, de graza e de compromiso, de familia humana e de Trindade divina, contemplamos a familia que a Palabra de Deus confía nas mans do home, da muller e dos fillos para que conformen unha comuñón de persoas que sexa imaxe da unión entre o Pai, o Fillo e o Espírito Santo. A actividade xenerativa e educativa é, á súa vez, un reflexo da obra creadora do Pai. A familia está chamada a compartir a oración cotiá, a lectura da Palabra de Deus e a comuñón eucarística para facer crecer o amor e converterse cada vez máis en templo onde habita o Espírito.

30. Ante cada familia preséntase a icona da familia de Nazaret, coa súa cotidianeidad feita de cansazos e ata de pesadelos, como cando tivo que sufrir a incomprensible violencia de Herodes, experiencia que se repite tráxicamente aínda hoxe en tantas familias de prófugos refugados e inermes. Como os magos, as familias son convidadas a contemplar ao Neno e á Nai, a prostrarse e a adoralo (cf. Mt 2,11). Como María, son exhortadas a vivir con coraxe e serenidade os seus desafíos familiares, tristes e entusiasmantes, e a custodiar e meditar no corazón as marabillas de Deus (cf. Lc 2,19.51). No tesouro do corazón de María están tamén todos os acontecementos de cada unha das nosas familias, que ela conserva coidadosamente. Por iso pode axudarnos a interpretalos para recoñecer na historia familiar a mensaxe de Deus.